Fatih’in İstanbul’da ilk sikke darbettirdiği yer: Simkeşhane

Çok eski devirlerden beri bilinen altın ve gümüşten tel çekme sanatı İslâmî dönemde de varlığını sürdürmüş, telkârî denilen maden işçiliğinin ilk güzel örnekleri Emevîler devrinde ortaya çıkmıştır. Acemlerden alınan bu sanat için Farsça tırâz kelimesi (ipek ve sırma ile işleme, nakış ve süs) kullanılmıştır. Gerek Emevi gerekse Abbasî hükümdarları altın ve gümüş tellerle süslenmiş kumaşlara büyük önem vermiş, saraydaki imalâthaneye dârütırâz denilmiştir. Kâbe örtüleri de tırâzdan imal edilirdi. Endülüs'te, tavâif-i mülûk ve diğer devletlerde de tırâz yapımı mevcuttur. Fâtımîler döneminde önemli bir sanayi şehri olan Kahire'de tırâz sanatı çok ilerlemiş, gerek burada gerekse İskenderiye ve Dimyat'ta devlet ricâlinin ve halkın giyecek ihtiyaçları için bir dikim evi (dârü'l-kisve) kurulmuştur. Memlükler döneminde ise gerekli tırâz kumaşların esnaftan sağlanması yoluna gidilmiştir. Altınla imal edilen bu kumaşlardan yapılmış elbiselere müzerkeş denirdi. Selçuklu sarayında da tırâz imalâthanesi vardı. Anadolu Selçukluları devrinde Denizli'nin ak alemlü kumaşları Avrupa'ya da ihraç ediliyordu. Daha İslâmiyet öncesinde tel çekme sanatının var olduğu İran'daki simkeşlik, Osmanlı simkeşliğiyle benzerlik gösterir. Osmanlılar'da bu sanatın hangi tarihe kadar uzandığı tesbit edilememekle birlikte Fatih Sultan Mehmed döneminde varlığına dair belgeler mevcuttur. Osmanlı tekstil sanayiinin yan kuruluşu olan simkeşliğin ilk defa nerede başladığı hakkında da kesin bilgi yoktur. Ancak İstanbul'da, Bursa'da ve Selânik'te simkeşhâne bulunduğu bilinmektedir. İstanbul Simkeşhânesi'ne ait en eski belge 16. yüzyılın son çeyreğine aittir. Bu belgeye göre İstanbul Simkeşhânesi darphâne nâzırının gözetiminde fethin ardından tesis edilmiş, hassa simkeşleri ve halka yönelik imalât yapanlar diye iki kolda faaliyet göstermiştir. Aynı dönemde İstanbul'da ikisi Müslümanların, ikisi zimmîlerin elinde olan dört iş yeri vardı. Simkeşlerle ilgili olarak zaman zaman fazla gümüş sarfiyatından kaçınılması yolunda fermanlar çıkarılmıştır. Beyazıt Yeniçeriler Caddesi üzerinde yer alan Simkeşhane, Fatih Sultan Mehmed devri eserlerindendir. Ancak her ne kadar yapının kitabesi 1463 tarihliyse de bina, büyük ölçüde 18. Yüzyıla ait izler taşımaktadır. Bizans devrinde Forum Tauri denilen meydanın bulunduğu bu alana fetihten sonra Sekbanbaşı Yakub Ağa bir camii inşa ettirmiştir. Fatih Sultan Mehmed'in de buraya bir darphane binası yaptırmasıyla bugünkü Simkeşhane binasının temelleri atılmıştır. Ancak darphane binası 18. yüzyılın başlarında Topkapı Sarayı'na taşınınca bir süre harap vaziyette kalan bina Sultan III. Ahmed tarafından annesi Emetullah Gülnuş Valide Sultan'ın vakfına gelir getirmesi için tahsis edilmiştir. Böylece Emetullah Gülnuş Sultan'ın vakfına giren mekân büyük ölçüde elden geçirilmiş (1707) ve yeniden inşa edilmiştir. Bu nedenle, yapı 1463 tarihli bir kitabe taşısa da 18. yüzyıl mimarisinden izler taşımaktadır. Simli ve sırmalı dokumaların yapıldığı bir han olarak önem kazanan Simkeşhane, Ayvansarayi'nin Hadikatü'l Cevami isimli eserinde de Emetullah Gülnuş Valide Sultan tarafından, sim üretmek üzere inşa edilen mekân olarak ifade edilmektedir. Evliya Çelebi'ye göre de burası Fatih'in İstanbul'da ilk sikke darp ettirdiği yerdir. 1821 yılında hazırlanan esnaf defterine göre bu handa 47 esnaf muhtelif ibaresiyle kayıtlıdır. Darphane görevlisi olup Simkeşhâne'de üretilen malı teslim alan görevliye 'sandukkâr' denirdi. Darphâne'den Simkeşhâne'ye verilen gümüşün hesaplarını tutan görevliye ise 'tefe kâtibi' adı verilirdi. Simkeşhâne mukataasının en önemli geliri burada çalışan esnafa satılan gümüşten alınan farktı. Ayrıca Darphâne dışından elde edilen ve koltuk halkası denilen gümüşü kullananlardan cezaen alınan 'nezir'ler de önemli miktara ulaşırdı. Belli başlı Simkeşhâne giderlerini ise personel maaşları, emekli olanlara ve eshama verilenler oluştururdu. Simkeşhâne'de yapılacak imalât için öncelikli olarak altın, gümüş, kömür gibi malzemelerle hadde, kal ocağı ve çıkrıktan ibaret aletlere ihtiyaç vardı. Malzemenin hazırlanması için sim ve altının eritilmesi, ipeğin bükülmesi ve boyanması gerekirdi. İmalât aşamasında ise çeşitli türlerde tel çekilmesi ve kılaptan sarılması işlemleri gelirdi. Elde edilen teller başta resmî elbiseler olmak üzere serâser, kemha ve diğer telli kumaşlarla ev eşyalarının imalinde kullanılırdı. Simkeşhâne mâmullerinin satılmasında belli kurallar vardı. Meselâ İstanbul'a bağlı olmakla birlikte ayrı bir emin tarafından yönetilen Bursa Simkeşhânesi'nin mamulleri İstanbul'da pazarlanamazdı. Özellikle 1768-1774 Osmanlı-Rus savaşı ve sonrasında Simkeşhâne büyük bir krize girmiştir. Yeterli gümüşün sağlanamaması kaçakçılığı körüklemiş, bu da mukataa gelirlerinin düşmesine sebep olmuştur. Simkeşhâne, Darphâne'ye olan yüklü miktardaki borcunu ödeyemez duruma düşmüş, birçok esnaf iş yerlerini kapatmak zorunda kalmış, koltukçuluk faaliyetleri artmıştır. Sultan Abdülaziz döneminde kurulan Islâh-ı Sanâyi Komisyonu'nun çalışmaları çerçevesinde simkeş ve kılaptancı esnafının talepleri üzerine Simkeşhâne'nin ıslahı hususunda girişimlerde bulunulmuş, 1866'da kurulması kararlaştırılan Simkeşler Şirketi sayesinde Simkeşhâne'nin tekrar faaliyete geçirilmesi düşünülmüş, 1867'de Simkeşhâne tamir edilmiş ve giriş kapısının üst kısmına Ali Rızâ Efendi hattıyla, 'Sîmkeşhâne-i Âmire' yazılı bir levha konulmuştur. Üç katlı ve tek avlulu hanlar grubuna giren Simkeşhane, yol ve arsa durumuna uyum sağlanması bakımından muntazam bir plana sahip değildir. Cephe özellikleri bakımından ise, İstanbul hanlarının genel yapı malzemesi olan taş ve tuğladan oluşan bir görüntüye sahiptir. 18. yüzyıl mimarisinden izlerle günümüze kadar ulaşabilen Simkeşhane, 1957-1958 yılları arasında, Divanyolu'nun genişletilmesi sırasında yapılan yıkımlarla ön kısmını kaybetmiş ve özgün halinden ödün vermiştir. Bu cephe yıkılmadan önce, burada caddeye bakan sıralı dükkânların olduğu bilinmektedir. Harap hale gelmiş olan yapı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından 49 yıllığına kiralanmış ve 1974-1976 yılları arasında titiz bir onarımdan geçirilmiştir. 1981 yılında İl Halk Kütüphanesi'ne dönüştürülen Simkeşhane, Kültür Bakanlığı'nın onayıyla 2001'de Orhan Kemal Halk Kütüphanesi adını almıştır. Eski binanın cephesinde vaktiyle yer alan ve 1957'de ortadan kaldırılan Emetullah Gülnûş Vâlde Sultan Sebili'nin yerine yakın zamanda kötü bir taklidi yapılarak monte edilmiştir. Kaynak: İstanbul Kültür A.Ş, İstanbul'un 100 Hanı, TDV İslâm Ansiklopedisi, DİA

AKADEMİK

İLAHİYAT

Kur'an

TARİH

EDEBİYAT

SİNEMA

MÜZİK

EĞİTİM

FELSEFE

SOSYOLOJİ

PSİKOLOJİ

GALERİ

LİSTELER

FİKRİYAT TV

ESMA-İ HÜSNA

İSLAM

MÜZİK

FİKRİYAT AKADEMİ

Fatih’in İstanbul’da ilk sikke darbettirdiği yer: Simkeşhane

SİMKEŞLİĞİN TARİHİ