Egemen güç olmanın sembolü: Osmanlı'da sikke

Ağırlığı önceden ayarlanmış, üzerinde darp edip tedavüle çıkaran ve istendiğinde geri almayı taahhüt eden devletin, hükümdarın ya da resmi otoritenin simge veya yazısının yer aldığı madeni para türüdür. Bir ödeme aracı olarak sikkeden önce tahıl ürünleri, araç gereçler, değerli madeni parçalar vb. para yerine kullanılırken sikkenin ortaya çıkışıyla bu çeşitlilik son bulmuş ve standart bir ödeme aracı ile işlem görme imkanı sağlanmıştır. . Günümüzde kullanılan madeni bozuk paralar da -özellikleri itibariyle- gerçekte birer sikkedir. Sikkenin ne zaman icat edildiği tam olarak bilinmemekle birlikte bunun milâttan önce VII. yüzyılın sonuna rastladığı hususunda fikir birliği bulunmaktadır. Gerek antik kaynaklar gerekse ele geçen ilkel formdaki elektron sikke örnekleri, sikkenin icadının Anadolu'nun batısıyla -Lidya Krallığı ve Ionia bölgesi- ilişkili olduğunu göstermektedir. İslâm devletlerinin sikkeleri de esas olarak üç madenden (altın, gümüş ve bakır) basıldı. Değerli madenden sikke basan devletlerin karşılaştığı en büyük sorun yeterli miktarda ham maddenin bulunmaması idi. Bazı devletler altın ve gümüş gibi değerli maden yataklarına sahipti ve bu zenginlikleri sebebiyle sikke üretimleri çok fazlaydı. Sikkenin basılabilmesi için öncelikle sikke pulunun elde edileceği madenin hazır olması gerekiyordu. Bir dizi arındırma-saflaştırma işleminden geçen maden külçe haline getirilmekte ve darphâneye gönderilerek sikke pulu üretimine hazırlanmaktaydı. Darphâneler oldukça basit bir atölye durumundaydı. Sikke pulu önceleri çubuk haline getirilmiş madenden kesiliyordu; daha sonra ısıtılarak eritilen madenî eriyiğin yuvarlak sığ kalıplara dökülmesi suretiyle daha düzgün sikke pulu elde edilmeye başlandı. Altın ve gümüş gibi değerli madenden basılan sikkelerde ağırlık ön planda olduğundan sikke pullarının hazırlanması çok dikkat gerektiren bir işti. İslami sikke geleneğinde sikkelerde resim/tasvir yer almaz; onun yerine hükümdarın adı, unvanları, sıfatları ile dualar ve kelime-i tevhid gibi dini ibareler bulunur. Bu durum tasvir yasağıyla açıklanabilir. Ancak Selçuklular ile Artuklular, Dânişmendliler, Hârizmşahlar, Zengîler, Bâbürlüler, Saltuklular, Mengücüklüler gibi Türk beylikleri bu geleneğin dışına çıkarak sikkelerinde resim de kullanmışlardır. İlk İslam sikkeleri Emevîler döneminde Muâviye b. Ebû Süfyân'ın halifelik zamanına (661-680) aittir. Muâviye'nin gümüş sikkeleri Arap-Sâsânî sikkelerinin benzeri olup üzerinde Muâviye'nin adı ve unvanı yazılıdır. Bu sikkelerdeki yazı Pehlevî dilinde olmasına karşılık 'bismillâh' yazısı Arap harfleriyledir. Emevî Hükümdarı Abdülmelik b. Mervân, Bizans İmparatoru Herakleios'u iki oğluyla beraber tasvir eden altın solidusları örnek alarak benzer sikkeler bastırmıştır. Arka yüzde ayrıca kûfî tarzında besmele ve kelime-i tevhid bulunur (bismillahi lâ ilâhe illallah vahdehû Muhammedün Resûlullah). Böylece kelime-i tevhid İslâm sikkelerinde ilk defa kullanılmaya başlanmıştır. Fatih Sultan Mehmed dönemine kadar Osmanlılar yalnızca iki madenden (gümüş ve bakır) sikke bastırmışlardır. Gümüş olanlar akçe, bakır olanlar mangırdır. Osmanlı Devleti'nin ortaya çıkışından sonra Selçuklu ve İlhanlılar'ın sikkeleri bir süre daha tedavülde kalmıştır. Osmanlı öncesindeki Beylikler döneminde Bizans sikkelerinin üzerine kontrmark vurulmak suretiyle geçerli kılındıkları İslami kontrmarklı Bizans sikkelerinin varlığı ile bilinmektedir. Kontrmark: Sikkeye daha sonradan vurulan küçük bir damgadır. ''Ya Kostantiniyye beni alır, ya ben onu'' diyen genç sultan, zamanın en gelişmiş savaş teknolojisini de sonuna kadar kullanarak 1453 yılında kenti teslim almış ve yeni bir çağ açmıştır. Fatih Sultan Mehmed, fetihten 24 yıl sonra ''sultani'' adı verilen ilk Osmanlı altınını hicri 882 yılında İstanbul'da bastırmıştır. Bu tarihten itibaren Osmanlı tahtına geçen tüm sultanlar kentte sikke darp ettirmiştir. Fatih bastırdığı bu altın sikkeyle artık hükümdarı olduğu Osmanlıların Akdeniz havzasında en önemli ekonomik aktörü olduğu gerçeğini tescil etmiştir. Bu sikke, aynı zamanda Avrupa ticaretinin en büyük takas aracı olan Venedik ve Ceneviz altın sikkelerine de önemli bir alternatif ve rakip oluşturmuştur. Fatih Sultan Mehmed, gümüş sikkelerinde ''sultan'' unvanını kullanmakla yetinmişti. Sembolik olarak çok az sayıda basılan bu sikkeden günümüze de çok az sayıda örnek ulaşmıştır. Bu altın sikke, ilk altın Osmanlı sikkesidir. Fatih Sultan Mehmed, İstanbul'u fethetmesinin ardından 27 yıl sonra İstanbul'da bu sikkeyi darp ettirmiştir. En ender görülen Osmanlı sikkeleri arasındadır. Sikkenin ön yüzünde ''Darib un nadri sahib ül izzi ve'n nasri fil berri ve ve'l bahri', arka yüzünde ise Sultan Mehmed bin Murad Han azze nasrahu duribe fi Kostantiniyye sene 882'' ifadeleri yer almaktadır. Günümüz Türkçesi ile: Bu altını darp ettiren karada ve denizde izzet ve yardım, zafer sahibi Murad Han oğlu Sultan Mehmed Allah'ın yardımıyla aziz olsun. Kostantiniyye'de 882 senesinde darp edildi. Tahta çıktığı ilk yıllarda adına basılan sikkelerde tuğralı yüzün kenarında bitki motifi kullanan Sultan II. Abdülhamid, İstanbul baskılı sikkelerinde saltanatının altıncı yılından itibaren Rusya Savaşı nedeniyle dönemin Şeyhülislamı Hasan Hayrullah Efendi'den fetva alarak el-gazi unvanını kullanmaya başlamıştır. Kanuni Sultan Süleyman'ın ardından en uzun süre padişahlık yapan Sultan II. Abdülhamid, devrinin en önemli siyaset ve devlet adamlarından biridir. Otuz üç yıl gibi oldukça uzun bir süre devleti idare eden bu sultanın sikkeleri, bu uzun hükümdarlık yıllarıyla doğru orantılı olarak bol miktarda üretilmiştir. Buna karşın Sultan II. Abdülhamid'in saltanatının özellikle ilk altı yılında bastırdığı sikkelere ulaşmak zordur diğer taraftan taht yılında bastırdığı sikkelere ulaşmak daha kolaydır. Bunun en önemli nedeni mali buhranlar ve Rusya'yla yaşanan uzun savaşlardır. Sultan II. Abdülhamid döneminde altın, gümüş ve bakır sikkelerin alım güçleri arasında çok ciddi farklar oluşmuştur. Sikkenin ön yüz üst kısmında yedi adet yıldız motifi, alt kısımında ise bitki motifleri ve defne dallarıyla süslenmiş ''el-gazi'' unvanlı Sultan II. Abdülhamid tuğrası yer almaktadır. Tuğra altında, sikkenin otuz birinci cülus yılında basıldığını gösteren ''Sene 31'' ibaresi vardır. Çelenk süslemesi altında sikkenin birimini gösteren rakamla 500 ibaresi görülmektedir. Sikkenin arka yüzüne ise üstte, ortada bir adet yıldız ve defne çelengi içerisinde ''Azze nasruhu duribe fi Kostantiniyye 1293'' ibaresi bulunmaktadır. Günümüz Türkçesi ile: Allah'ın yardımıyla aziz olsun. 1293 yılında Kostantiniyye'de basıldı. Sikkenin ön yüzünde yıldızlar ve çiçek bezemeli bitki bordürü içerisinde II. Abdülhamid tuğrası bulunmaktadır. Tuğranın sağında bir çiçek motifine yer verilmiştir. Sultan II. Abülhamid, 93 Harbi adıyla da bilinen Osmanlı-Rus Savaşı öncesinde bastırdığı sikkelerde tuğrasının yanında çiçek motifi kullanmıştır. Bu savaşla birlikte II. Abdülhamid, 'Bir gaziyi donatan, cihada katılmış gibidir' hadisine dayanılarak verilen fetva ile 'el-gazi' unvanını almış ve bu fetvanın ardından bastırdı sikkelerde tuğranın yanında el-gazi unvanını kullanmaya başlamıştır. Sikkenin ön yüzünde ortada yıldızlardan oluşan bordür içerisinde 'el-Gazi' unvanlı Sultan II. Abdülhamid tuğrası ve tuğranın altında sikkenin otuz dördüncü cülus yılında basıldığını gösteren 'Sene 34' ibaresi görülmektedir. Tuğra etrafında yıldızlı bordürün dışında devren 'El müstenid bi tevfikatir Rabbaniye Melik-ül Devlet-il Osmaniye' ibaresine yer verilmiştir. Sikkenin ön yüzünde yıldızlarla bezeli bitki motifli bordür, ortasında Osmanlı devlet arması bulunur. Armanın üst kısmındaki ışın demetinin ortasında 'el-gazi' unvanlı Sultan II. Abdülhamid tuğrasına yer verilmiştir. Alt kısmında sikkenin yirmi altıncı cülus yılında basıldığını gösteren 'Sene 26' ibaresi yer almaktadır. Sultan II. Ahmed oldukça dindar, şair, hat sanatına vakıf, Osmanlı İmparatorluğu'nun iç ve dış meseleleriyle yakından ilgilenen, gelişmeleri sürekli takip eden bir padişahtı. Sikkenin ön yüzünde ''Sultan ül berreyn ve hakan ül Bahreyn es sultan ibn üs sultan'', arka yüzünde ise ''Sultan Ahmed bin İbrahim Han dame mülkehu duribe Kostantiniyye fi sene 1102'' ifadeleri yer almaktadır. Günümüz Türkçesi ile: İki karanın sultanı ve iki denizin hakanı sultan oğlu sultan İbrahim Han oğlu Sultan Ahmed mülkü daim olsun. Kostantiniyye'de 1102 senesinde darp edildi. Batı modeli bir eğitim alan Abdülmecid, Osmanlı Devleti'nin modernizasyonuna büyük önem vermiştir. Bu modernizasyon çalışmaları etkisini darphanelerde de göstermiştir. Sultan Abdülmecid zamanındaki en önemli gelişmelerden biri, Tanzimat'ın ilanı ve buna bağlı olarak yaşanan düzelme ve gelişmelerin sikke basımına da yansımasıdır. Bu kapsamda 1840 yılında Tashih-i Sikke adlı bir kararname çıkarılması yoluyla Batı dünyasında kullanılan standartlarda sikkelerin basımına başlanmıştır. Bu uygulamanın Osmanlı para sisteminde köklü değişikliklere yol açacak bir dönüm noktası olmasından dolayı İstanbul Darphanesi Tashih-i Sikke adını taşıyan bir de madalya çıkarmıştır. Böylece sikke basım tekniklerinde Avrupa menşeli makinelerin kullanımı yayıldı. Sikkenin ön yüzünde yıldızlar ve çiçek bezemeleri bitki bordürü içerisinde Sultan Abdülmecid tuğrası yer almaktadır. Tuğra altında, sikkenin on yedinci cülus yılında basıldığını gösteren ''Sene 13'' ibaresi görülmektedir. Sikkenin arka yüzünde yıldızlar ve çiçek bezemeli bitki bordürü içerisinde ''Azze nasruhu duribe fi Kostantiniyye 1255'' ibaresi bulunmaktadır. Günümüz Türkçesi ile: Allah'ın yardımıyla aziz olsun. 1255'te Kostantiniyye'de basıldı. Sultan II. Osman'ın tahta geçtiği 1617 yılında hemen bir sonra, 1618'de devrin Osmanlı para piyasasını saran bir devalüsyon, yani para değerinde düşürülme gerçekleştirilmişti. Akçenin değeri zaten çok düşüktü. Sultan II. Osman tahta çıkınca, 1618 senesinde Darphane Nazırı Bekir Efendi'nin tedbir ve teşebbüsüyle, değeri düşük bu züyuf sikkeler çoğalmıştır. Sikkenin ön yüzünde ''Sultan ül berreyn ve hakan ül Bahreyn es sultan ibn üs ultan'', arka yüzünde ise ''Sultan Osman bin Ahmed Han azze nasrahu duribe fi Kostantiniyye sene 1027'' ifadeleri yer almaktadır. Günümüz Türkçesi ile: İki karanın sultanı ve iki denizin hakanı sultan oğlu sultan Ahmed Han oğlu Osman Allah'ın yardımıyla aziz olsun. Kostantiniyye'de 1027 senesinde darp edildi. Sultan III. Selim'in padişahlığı ve devlet adamlığı kadar öne çıkan şahsi hususları arasında şair, bestekâr ve hattat olması gelmektedir. Ekonomik, mali ve siyasi gelişmelere bağlı olarak III. Selim'in saltanatının çeşitli dönemlerinde adına basılan altın sikkelerin ayar ve ölçülerinde kısmi azaltmalar yaşanmıştır. Sultanın, altın sikkelerinde görülen söz konusu ayar düşürme uygulaması gümüş para kıymetine de yansımıştır. Sikkenin ön yüzünde noktalı bordür içerisinde Sultan III. Selim'in tuğrası ve tuğranın altındaki iki çizgi arasında ''Duribe İslambol fi 1203'' ibaresi, arka yüzünde ise ''Sultan ül berreyn ve hakan ül Bahreyn es sultan ibn üs sultan'' ibaresi bulunmaktadır. Noktalı bordür ile çevrelenen alan aynı zamanda iki satırlık bir kutuyla bölünmüştür. Günümüz Türkçesi ile: İstanbul'da 1203'te basıldı. İki karanın sultanı ve iki denizin hakanı sultan oğlu sultan.

Egemen güç olmanın sembolü: Osmanlı'da sikke

SİKKE NE DEMEK?