Dünya'nın oluşumuna dair Müslüman alimlerin teorileri

Dünya'ya dair büyük tartışmalar 127-151 yıllarında Batlamyus ile başladı. Eski çağın en büyük astronom ve matematikçilerinden olan Batlamyus, o zamanlar kabul gören Dünya merkezli evren sistemini açıklarken sabit yıldızların boylamındaki değişikliği yüz yılda 1 derece ya da yılda 36 saniye olarak hesapladı. Günümüzde bu hareket 'gece-gündüz eşitliğinin gerilemesi' olarak bilinir. Bu, Güneş ve Ayın ekvatora denk gelen şişkin kısma uyguladığı çekim sebebiyle Dünyanın dönme ekseninden bir miktar sapması demektir. Bugün bildiğimiz diğer bir şey de, bu eksen sapmasının Dünya'nın Güneş'e en yakın ve en uzak olduğu zamanları ve bunun sonucunda da mevsim değişimlerini 25,787 yıllık çevrimlerle etkilediğidir. Bu, aynı zamanda yıldız ve takımyıldızların yavaş yavaş batıya doğru hareket ettiği anlamına gelir. Müslüman astronomlar, gece-gündüz eşitliğinin gerilemesi konusunda giderek Batlamyus'tan daha isabetli değerler elde etmeye başladılar. Tanınmış 10'uncu yüzyıl Bağdatlı astronomu Muhammed Bettânî bu değerin 66 yılda bir 1 derece ya da yılda 54,55 saniye ya da tam bir tur için 23,841 yıl olduğunu söyledi. 1009 yılında ölen İbn Yunus, bu değerin 70 yılda 1 derece ya da yılda 51,43 saniye ya da tur başına 25,175 yıl olduğunu belirtti. Bu sonuçlar, bugün yılda 50,27 saniye ya da tam bir tur için 25,787 olarak belirlenen değerlerle oldukça uyum içindedir. Mevsimlerin oluşmasının sebebi, Dünya'nın ekseninin yörünge düzlemine eğik olmasıdır. Mesela, kuzey yarımküre Güneş'e doğru eğik olduğunda yaz mevsimini yaşarız. Mevsimlerin oluşması üzerinde tartışan Müslümanlar, bir yandan da Dünya'nın eksenindeki eğikliği inceleyerek hesaplıyordu. Dünya'nın eksenindeki eğikliğin tam olarak kaç derece olduğunun hesaplanması Batlamyus'u izleyen yüzyıllarda yaşayan astronom ve matematikçiler arasında önemli bir tartışma konusuna dönüştü. 10'uncu yüzyılın sonunda, Tacikistanlı bir matematikçi ve astronom olan Hocendî, Güneş'in bir dizi meridyen geçişini gözlemlemek amacıyla İran, Tahran yakınlarındaki Rey'de çok büyük bir rasathane kurdu. Bu meridyen geçişleri sayesinde Dünya ekseninin Güneş'e göre eğikliğini yüksek kesinlikle hesaplayabildi. Bugün yaklaşık 23 derece 34 dakika olduğunu bildiğimiz bu eğikliği 23 derece 32 dakika 19 saniye olarak ölçen Hocendî'nin gerçeğe oldukça yaklaştığını söyleyebiliriz. Bu tahmini kullanan Hocendî, belli başlı şehirlerin enlem ve boylamlarından oluşan bir liste de hazırladı. Bu keşiften 100 yıl önce, 9'uncu yüzyılın aydın halifesi Me'mun bir grup Müslüman astronomundan Dünya'nın çevresini ölçmelerini istedi. Karasal derece uzunluğu ölçülerek 56,666 Arap mili ya da 111,812 kilometre olarak bulundu ve buna göre Dünya'nın çevresi 40, 253,4 kilometre olarak hesaplandı. Günümüzde Dünya'nın tam çevresinin ekvator üzerinden ölçüldüğünde 40,068 kilometre, kutuplardan ölçüldüğünde ise 40,000 kilometre olduğu biliniyor; demek ki bu ölçümlerinde çok fazla yanılmamışlardı. 11'inci yüzyılda yaşayan çok yönlü âlim Bîrûnî, hafif mizahi bir yaklaşımla şöyle söylüyordu: 'İşte size Dünya'nın çevresini belirlemek için başka bir yöntem. Bunun için çöllerde yürümenize gerek yok.' Dünyanın çevresini son derece karmaşık bir jeodezi denklemi kullanarak hesaplayan Bîrûnî, bu konuyla ilgili her şeyi Şehirlerin Koordinatlarının Belirlenmesi adlı eserinde topladı. Çağımızın meşhur matematikçilerinden Len Berggren şöyle yazar: 'Çölü arşınlayan iki jeodezi ekibinin yapacağı işi basit bir matematiksel kanıt ve ölçümle yapıyor olabilmek için şüphesiz Bîrûnî'yi sevindirmişti.' Bîrûnî'nin kitabında, Dünya yüzeyinin ölçülmesi konusu sistematik ve ayrıntılı bir şekilde ele alınır. Enlem ve boylamları ölçen Bîrûnî, antipotları ve Dünya'nın yuvarlak olduğunu belirlemişti. Zamanının çok ilerisinde bir dahi olan Bîrûnî, Dünya'nın kendi ekseni etrafında döndüğünü dahi Galileo'dan 6 yüzyıl önce dile getirmiştir. Bîrûnî de dâhil olmak üzere o dönemdeki birçok eğitimli Müslüman için Dünya'nın yuvarlak olduğu bilgisi sıradan sayılabilecek bir bilgiydi. 10'uncu yüzyılda Kurtuba'da yaşayan edebiyatçı İbn Hazm şöyle diyordu: 'Umumi itikadın aksine arz (Dünya) küre şeklindedir… Bunun ispatı, Güneş hüzmelerinin arz üzerindeki herhangi bir noktaya daima şakuli (dikey) olarak gelmesidir.' Bu da Müslüman bilim insanlarının söylenti ve efsanelere aldırmaksızın gözlem ve deneye dayalı çığır açan araştırmalar yapmasına güzel bir örnektir.

Dünya'nın oluşumuna dair Müslüman alimlerin teorileri

DÜNYA’YA DAİR TARTIŞMALAR 2’NCİ YÜZYILDA BAŞLADI