Celaleddin Harezmşah kimdir? Celaleddin Harezmşah dizisi…

Geçmiş dönemlere bakarsak, Namık Kemal, Osmanlı Devleti'ni işgalden kurtaran Celaleddin'i okunma niyetiyle tiyatro eseri olarak kaleme almıştı. 1876'da basılan kitaptan bu yana Türkçede Celaleddin Harezmşah hakkında fazla bir eser yer yok. Ancak gündemde şu sıralar, TV ekranlarında Celaleddin Harezmşah hakkında bir dizinin yer alacağı duyuruldu. Gürcülere ve Moğollara karşı mücadelesiyle büyük bir şöhrete kavuşan ve İslâmiyet'i savunan bir kahraman olarak tanınan Celaleddin Harezmşah hakkında biz, ne biliyoruz? Moğolları durdurmaya çalışan ilk stratejist hükümdar Celaleddin Harezmşah hakkında tarihi bilgileri derledik. Celaleddin Harezmşah, Hazar Denizi'nin kıyısında yer alan Harezmşahlar Devletinin son hükümdarıdır. Asıl adı Mengübirtî olup doğum tarihi bilinmemektedir. Celâleddin, devrin geleneğine uyularak ona verilen lakaptır. Celaleddin Harezmşah'ın yaşadığı dönem İslam ülkeleri için acı ve kargaşa yıllarıdır. Haçlı seferleri Anadolu, Suriye ve Mısır'ı yakıp yıkmışken, Müslümanlar bu büyük belayı savuşturmaya ancak güç yetirebiliyorken doğudan çok daha korkunç bir işgal ve yıkım dalgası gelir: Moğollar… Moğollar 1220'de Hârizm'i istilâ etmişler ve Hârizmşah Alâeddin'i de Hazar denizinde Âbeskûn adalarından birine sığınmaya mecbur bırakmışlardı. Bu olaylar sırasında Celâleddin'in annesi Terken Hatun Moğollar'a esir düştü ve böylece Celâleddin'in saltanat yolu üzerindeki engel de kendiliğinden ortadan kalktı. Sultan Alâeddin Muhammed ölümünden birkaç gün önce, yanında bulunan oğulları Celâleddin, Akşah ve veliaht Uzlagşah'ı toplayarak Celâleddin'i veliaht tayin ettiğini açıkladı ve kısa süre sonra da vefat etti. Celâleddin'in veliaht olduğu öğrenilince, onu öldürmek için iki şehzade komplo hazırlığına girdi. Bu komployu haber alan sadık emirlerinden İnanç Han durumu Celâleddin'e bildirdi ve onu şehirden uzaklaştırdı. Bunun üzerine Celâleddin, Timur Melik kumandasındaki 300 süvariyle Horasan'ın dağlık taraflarına ve daha sonra da Nesâ'ya çekildi. Şehzadeler ve taraftarları ise üç gün Hârizm'de kaldıktan sonra onun arkasından Horasan'a gittiler. Moğol baskısı yüzünden Hârizm'i terk eden Akşah ve Uzlagşah Nîşâbur civarında kendilerini takip eden Moğollarla çarpışmak zorunda kaldılar. Önce mağlûp olan Moğollar daha sonra yetişen yardımcı kuvvetler sayesinde galip gelerek şehzadeleri öldürdüler. Orta Asya bozkırlarından batıya doğru Cengiz Han liderliğinde istilaya başlayan Moğollar'ı ilk karşılayanlar Harezmşahlar oldu. Harezmşahlar, esasında 12. yüzyıl ortalarına kadar İran'ın doğusundan Hindistan'a kadar olan Harezm eyaletini Selçuklu Devleti adına yöneten valilerdi. Selçuklu kontrolü gevşeyince bağımsız yaşamaya başladılar. Harzemşahların merkezi bugünkü Özbekistan topraklarındaki Gürgenç şehriydi. Moğollar 1220 yılı sonlarında Harezm bölgesine geldiler ve Harezmşahların başşehri Gürgenç'i bir süre kuşattıktan sonra ele geçirdiler. Bu sırada Nîşâbur'a gelen Celâleddin emirlere ve sınır beylerine haber yollayarak kendisine katılmalarını istedi; fakat Moğolların yaklaşması üzerine Zevzen civarındaki Kahire Kalesi'ne gitti. Kale hazinesindeki altınların bir kısmını maiyetindekilere dağıttıktan sonra Gazne'ye geldi. Veliyon Kalesi'ni kuşatan Moğol kumandanları Tekecük ve Molghor'a hücum ederek onları bozguna uğrattı. Cengiz Han mağlûbiyet haberini alınca bir ordu gönderdi. Parvan mevkiinde yapılan savaşta Moğollar mağlup oldu. Fakat ganimetlerin bölüşülmesi sırasında Celâleddin'in kumandanları arasında anlaşmazlık çıktığını haber alan Cengiz Han kalabalık bir ordu ile onu takibe başladı. Bunun üzerine Celâleddin Sind nehrini geçip Hindistan'a sığınmaya karar verdi. Ancak Cengiz Han nehrin kıyısında ona yetişti ve ordusunu çember içine aldı (26 Kasım 1221). Celâleddin askerlerinin azlığına rağmen Moğol ordusunun merkezine hücum ederek onları dağıttı; savaşı kazanmak üzereyken Cengiz ihtiyattaki 10 bin kişilik kuvvetini harp nizamına soktu ve durumu lehine çevirdi. Celâleddin, Moğolların eline geçmesinden endişe ederek annesini ve haremini teşkil eden kadınları nehre attırdıktan sonra bazı Harezmlilerle karşı tarafa geçti. Cengiz Han onu ele geçirmek maksadıyla Çağatay kumandasındaki bir orduyu Hindistan'a gönderdiyse de Moğollar sonuç alamadan geri döndüler. Celâleddin, Azerbaycan'ı devletine katmak gayesiyle Merâga'yı teslim aldı. Sonra Tebriz üzerine yürüdü ve 1225 Temmuz'unda şehri zapt etti. Böylece Azerbaycan'ı ilhak eden sultan Gürcistan seferine çıktı. Beylekan, Berdea, Şemkûr ve Şîz'i zapt etti. Tebriz'i başşehir yaptıktan sonra Gürcistan Krallığı'na karşı harekete geçti. Tiflis'i kuşattı ve aldı. Kirman'a gitti ve dönüşte Ani'yi kuşattı. 626 yılı sonunda (1229) Lori şehrini zapt etti. Çok geçmeden de Gürcüler'in Ermeni, Alan, Sabir, Laz ve Kıpçaklar'dan oluşan 40 bin kişilik bir ordu meydana getirdiklerini haber aldı. İki ordu Betak gölü civarında karşılaştığında Kıpçaklar ordudan ayrıldı ve yapılan muharebede Celâleddin Gürcülerle müttefiklerini ağır hezimete uğrattı. Celâleddin Moğolların kendisini takibe çıktıklarını duyunca Gence'ye gitti, ancak orada kalmayı uygun bulmayarak el-Cezîre'ye inmeye karar verdi. Aras-Eleşkirt-Malazgirt-Hani yolunu takip ederek Âmid önüne geldi. Moğollar ise Bargiri-Ahlat yolundan inerek bir gece sabaha karşı Dicle Köprüsü kenarında Celâleddin'e baskın yaptılar. Nesevî'ye göre Moğol süvarileri tarafından takip edilen Celâleddin tırmandığı sarp dağda eşkıya ile karşılaştı ve öldürüldü. Atâ Melik Cüveynî'ye göre ise Celâleddin Âmid dağlarına vardığı zaman geceyi geçirmek için çadır kurdu. Eşkıyadan bir grup elbiselerini çalmak için, 'ne yaptıklarını ve ne çeşit bir av yakalamakta olduklarını bilmeden' onu göğsünden bıçaklayarak öldürdüler. Ancak halk Celâleddin'in ölümüne inanmadı. Onun hakkında birçok efsane yayıldı. Bu ise ölümünden yıllarca sonra bile Moğollar'ın endişe duymalarına sebep oldu. Celâleddin'in maiyetindeki emirlerden bazıları Anadolu Selçuklu Devleti'nin hizmetine girmiş, geri kalanlar da Suriye ve el-Cezire'ye dağılmışlardır. Türk devletlerinin devamlılık ve bütünlük arz ettiğine inanan Celâleddin Harezmşah kendisini Büyük Selçuklular'ın mirasçısı kabul ediyordu. O Türk-İslâm tarihinin en cesur ve bahadır hükümdarlarından biridir. Gürcülere ve Moğollara karşı mücadelesiyle büyük bir şöhrete kavuşmuş ve İslâmiyet'i savunan bir kahraman olarak tanınmıştır. Nâmık Kemal de Celâleddin Harzemşah adlı piyesinde onu bu özelliğiyle tanıtır. Derlenen kaynak: TDV İslam Ansiklopedisi.