Duvarı kuşeviyle süslü Büyük Yeni Han'a ait 10 bilgi

Eminönü Çakmakçılar Yokuşu'nda Çarkçılar Sokağı ile Sandalyeciler Sokağı arasında bulunan hanın kitabesi yoktur. Ancak çeşitli arşiv belgelerinde hanın 1764 yılında Sultan III. Mustafa tarafından, kurduğu vakıflara gelir getirmesi maksadıyla inşa edildiği anlaşılmaktadır. İstanbul hanlarının geleneksel yapı tekniği ve malzemesinin gözlemlendiği han taş ve tuğla malzemelerinden inşa edilmiştir. Yalnızca zemin katı kesme taştan inşa edilen hanın üst katlarınca ise taş ve tuğla kullanılmıştır. Yapı cephe tasarımındaki taş işçiliğinin mükemmelliğiyle diğer hanlardan ayrılmaktadır. Beyazıt'tan Sultanhamam'a dik bir yokuş halinde inen Çakmakçılar Yokuşu'nun sağ kenarında ve 17. yüzyılda yapılan Büyük Vâlide Hanı'nın alt köşesi karşısındadır. Üst tarafında Sandalyeciler, alt tarafında Çarkçılar, arkasında ise Tarakçılar sokaklarının çevrelediği bir alan üzerinde kurulmuştur. Sandalyeciler sokağının üst kısmındaki tek kubbeli Sultan Mustafa Camii'ne bitişik Küçük Yeni Han da komşusu olan Büyük Yeni Han ile aynı zamanda yapılmıştır. Büyük Yeni Han, muntazam yontulmuş kesme taş ve tuğlalardan karma teknikte inşa edilmiştir. Sadece en alt kat yalnız taştandır. Han dar ve çok meyilli bir arazide yapıldığından topografya ve şehir dokusuna uyma kaygısı ile oldukça ustalıklı ve muntazam geometrik biçimi olmayan bir plan uygulanmıştır. Hanın esas girişi Çakmakçılar Yokuşu'ndadır. Buradan itibaren bina arkaya doğru uzanır. Odalar dikdörtgen iki iç avlu etrafında toplanmış ve iki avlu birbirinden bir ara kol ile ayrılmıştır. Birinci avlu 42 m., ikinci avlu 25 m. uzunlukta ve 15-12 m. genişliktedirler. Yol ve arsa durumuna uyum sağlamak adına muntazam bir plana sahip olmayan Büyük Yeni Han, uzun bir dikdörtgen plana sahip olmasına rağmen dış cephesi yolun kıvrımlarına uygun bir biçimde inşa edilmiştir. Hanın en büyük özelliği ise o döneme kadar kullanılmamış bir tarzda üçüncü kata sahip olmasıdır. Bu nedenle Büyük Yeni Han, üç katlı ve üç avlulu bir han olarak dönemine bir yenilik getirmiştir. Bunun yanında hanın eğimli araziye inşa edilmesinin doğurduğu bir sonuç da, yapının Tarakçılar Sokak'taki ana girişinin, yapının üçüncü katına denk gelmesidir. Fakat yapının ana girişi Çakmakçılar Yokuşu'ndadır ve Sandalyeciler Sokağı'na kadar dış cephesi dükkânlıdır. Hanın birinci avlusu 42 metre, ikincisi ise 2 metre uzunluğundadır. Hanın abidevi kapısı ise son derece özeldir; ceviz ağacı üzerinde dövme demir ile kaplanarak imal edilen bu çift kanatlı kapının ağırlığının 20 ton civarında olduğu tahmin edilmektedir. Hanın bir diğer yapısal özelliği ise Sandalyeciler Sokağı'nın köşesinde, en yukarıya yerleştirilmiş olan kuşevidir. Bu kuşevinin üzerinde de bir kitabe bulunmaktadır ve kitabede 'Maşallah, sene fî 1177' yazmaktadır. Han 1894 depremi ve 1955 – 1956 istimlakleri sırasında da yapısal hasara uğramıştır. Büyük Yeni Han'ın tarihimiz açısından bir önemi de ülkemizdeki ilk bankacılık faaliyetlerinden birinin bu handa gerçekleşmesidir. 1863 yılında Ziraat Bankası'nın temelini atarak, bir çeşit tarım kooperatifi kuran (Memleket Sandığı) Mithat Paşa, Rusçuk'ta görev yaptığı sırada, Rusçuk halkının tasarruflarını toplamak ve saklamak üzere Emniyet Sandığı'nı kurmuştur. Bu oluşumun merkezi 1868 yılında İstanbul'a taşınmış ve faaliyetlerini Büyük Yeni Han'da kiralanan birkaç odada, İstanbul Emniyet Sandığı adı altında yürütmüştür. Tasarrufların güvence altına alındığı bu kurumun Büyük Yeni Han'da faaliyet göstermesi, kısa zamanda bölgedeki sarrafların bir hana taşınmasına neden olmuştur. Hanın birinci katında 57, ikinci ve üçüncü katında 58 oda olmak üzere toplam 173 oda bulunmaktadır. Buna ilaveten hanın dış kısmında da odalar bulunmaktadır ve böylece handaki oda sayısı 233'e yükselmektedir. 1821 yılı esnaf defterlerine göre bu handa, kırk üç sarraf, bir boyacı, bir tüccar bulunurken yirmi iki esnaf da muhtelif olarak kayıtlıdır. Mithat Paşa tarafından kurulan Emniyet Sandığı'nın bu hana taşınmasından sonraki yıllara ait Şark Ticaret Yıllığı'na göre ise 1868-1914 yılları arasında bu handa yirmi üç banker, yirmi yedi manifaturacı, kırk beş komisyoncu, on dokuz banker, kırk sekiz tüccar ve muhtelif sayılarda avukat, sarraf, matbaacı, antikacı, lokantacı, halıcı, mimar ve terzi faaliyet göstermiştir. Büyük Yeni Han'ın 18. yüzyılın ikinci yarısında Sultan III. Mustafa (1757-1774) tarafından vakıflarına gelir sağlamak üzere yaptırıldığı bilinmekle beraber kuruluş tarihi hakkında açık bilgiler yoktur. R. Ekrem Koçu hanın tarihiyle ilgili olarak birkaç ipucuna işaret eder ki üzerinde durulmaya değer. Hanın bir köşesinde 1177 (1763-64) tarihini gördüğünü yazdığı gibi 1817'de Venedik'te basılmış Ermeni harfleriyle Türkçe bir salnâmedeki bir kayıttan da bahseder. Burada Büyük Yeni Han'ın Sultan III. Mustafa tarafından 1761'de yaptırıldığı bildirilmektedir. Böyle büyük bir yapının inşası kısa bir sürede bitirilemeyeceğine göre yapıma 1761'de başlandığına ve 1763'te tamamlandığına ihtimal verildiği takdirde tarihler arasındaki fark meselesi çözümlenmiş olur. R. Ekrem Koçu'nun yerini belirtmediği tarih ise hanın Çakmakçılar Yokuşu ile Sandalyeciler Sokağı köşesindeki kuşevinin altındadır. Bu kuşevi, binanın en üst katının saçağının altında olduğuna göre hanın inşaatının tamamlanması ile bağlantılıdır. Han uzun süre sarraflar tarafından kullanılmıştır. Emniyet Sandığı'nın ilk kurulduğunda Büyük Yeni Han'ın üst katındaki odalarda çalıştığı bilinmektedir. 19 Haziran 1868'de açılışı yapılan Emniyet Sandığı 1927'de Cağaloğlu'ndaki binasına taşınıncaya kadar bu handa kalmıştır. Mimarisine zarar vermeyen işlerde kullanılan, muntazam ve temiz bir iş ve ticaret merkezi durumunda olan han 20. yüzyılda hızla değişmiş ve civarındaki hanların hemen hepsinde olduğu gibi burada da odalar, binaya zarar veren küçük sanayi tesisleri ve dokuma atölyeleri tarafından işgal edilmiştir. Büyük Yeni Han'ın yapımından yetmiş seksen yıl sonra burayı gören İngiliz ressamı Bartlett'in Miss J. Pardoe'nin kitabı için çizdiği resimlerden birinde hanın birinci avlusu tasvir edilmiştir. Girişin tam karşısındaki bağlantı bölümü üç kat halinde ikişer kemerli olarak gösterildiğine göre bu durum gerçeğe uymamaktadır. Evvelce bu ara bölümün avluya bakan cephesi önünde de revakların olduğu ve sonraları bunların ortadan kalktığı düşünülürse de böyle bir ihtimal inandırıcı değildir. Fakat şu var ki bu gravür hanın avlusundaki hayatı tüccarları ve malları ile birlikte aksettirmekte, Büyük Yeni Han'ı en temiz ve bakımlı durumu ile tanıtmaktadır. 1900'lü yıllarda İstanbul'da, Dresden Teknik Üniversitesi'ndeki öğrencileriyle bütün eski eserlerin rölövelerini çizmek ve fotoğraflarını çekmek suretiyle çalışmalar yapan Prof. C. Gurlitt bu hanın da bir planını çizdirmiştir. Yalnız bir katın rölövesi olan bu plan eldeki tek çizimdir. Yayımlandığı 1908-1912 yıllarından bu yana hanın üzerinde hiçbir yeni çalışma yapılmamıştır. Büyük Yeni Han'ın inşaat sanatı bakımından en ilgi çekici tarafı hiç şüphe yok ki Çakmakçılar Yokuşu üzerindeki cephesidir. Burada en üst katın odalarına muntazam bir biçim vermek için bunlar çıkmalar halinde yapılmış ve öndeki sokağın kavsine göre de bu çıkmalara bir köşelerinde sıfıra inecek bir biçim verilmiştir. Çıkmaları taşıyan taş konsollar da gittikçe küçülen ölçülerde yontulmuştur. Türk sivil mimarisinin bu güzel temsilcisinin bir benzerine de Beyazıt-Lâleli Caddesi üzerinde olan ve 1740 yılı civarında yapılan Hasan Paşa Hanı'nın yandaki Yakup Ağa Camii sokağına bakan cephesinde rastlanır. Bu değerli han 1894 zelzelesi ve 1955-1956 yılı istimlâklerinde büyük ölçüde zarar gördüğünden yalnız üst katın üçgen çıkmalarının konsolları kalmıştır. Büyük Yeni Han'da göze çarpan diğer bir özellik de Sandalyeciler sokağı başındaki köşesinde en yukarıda taştan işlenmiş olan kuşevidir. İstanbul'un kuşevlerine dair bir araştırma yazan Malik Aksel, bu küçük eseri -yanlışlıkla Yeni Vâlide Hanı olarak adlandırarak- şu cümlelerle tarif eder: 'Bu yapının da en yüksek ve köşeye düşen bir kısmında tahminen bir metre genişliğinde, tuğlaları çıkmış bir kuşevi, bir masal evi görünüşünü hatırlatır ki, her iki tarafında celî 'mâşallah' yazılarıyla bambaşka bir özellik taşır. Bu kabartmada renk renk, dökülmüş, solmuş nakışlar göze çarpar. Dış tesirlerle fazlaca yıpranmış bu küçük ve zarif yapıda, kapılar ve pencerelerden pek az izler ortada kalmış, güvercin ve kuşlara mahsus hücreler biçimlerini kaybetmişlerdir. Bununla beraber büyük bir ihtimamla yapılmış kuşevlerinden biri de muhakkak ki bu zarif eserdir. Buranın yine bir özelliği, yazı ile şeklin bir arada kaynaşması ve birbirini tamamlamasıdır.'

Duvarı kuşeviyle süslü Büyük Yeni Han'a ait 10 bilgi

SULTAN III. MUSTAFA TARAFINDAN İNŞA ETTİRİLDİ