Biruni gözüyle Hint inancı ve kültürü

Biruni, Tahkîku mâ li'l-Hind adlı eserinde, Hint inancı, kültürü ve coğrafyasına değinir. Eserin tam adı Tahkîku mâ li'l-Hind min makûletin makbûletin fi'l-ʿakl ev merzûle'dir. 1017-1030 yılları arasında kaleme alındığı tahmin edilen eser, Hindoloji alanında yapılmış ilk ciddi çalışma olarak ün kazanmıştır. Biruni'nin dinî, içtimaî ve tabii ilimlere olan hâkimiyetini ortaya koyduğu eser, her biri ortalama dört beş sayfa hacminde 80 bölümden oluşur. Hint kültürünün temel özellikleri, Hinduların inancına göre tanrı, görünür ve görünmez âlemler, nefis-beden ilişkisi, ruh ve ruh göçü, cennet ve cehennem, nihaî kurtuluşun mahiyeti ve buna ulaşma yöntemleri, yaratılmışların türleri ve niteliklerine değinmiştir. Biruni kimdir, neyi bulmuştur? Tahkîku mâ li'l-Hind'de, Hindularda kast sistemi ve farklı kastlara özgü kurallar, kutsal metinler, dinî ve medenî hukukun kaynağı, putperestlik ve putlar, kurban ve kefâret törenleri, kutsal yerler ve ziyaret adabı, sadakalar, davalar ve cezalardan söz edilir. Ayrıca yeme içme adabı, dinî bayramlar ve oruç günleri, uğurlu ve uğursuz günler, evlilik, miras ve ölümle ilgili uygulamalar gibi hayatın her alanıyla ilgili ayrıntılı bilgiler içerir. Eserde ayrıca Hint dili ve edebiyatı, düşüncesi, coğrafyası, tarihi, astronomisi ve astrolojisi gibi Hint kültürü ve bilimine ait hemen her konuda faydalı bilgiler yer alır. Biruni eserinde kendi yerine Hinduları konuşturmayı ve onların eserlerinden uzun alıntılar yapmayı tercih etmiştir. Eserin müellifi Biruni, Hint inanç ve kültürünü kaleme alma sebebini şu satırlarla açıklar: 'Bir gün üstad Ebu Sehl et- Tiflisi'yi ziyaret ettiğimde onu, Mutezile hakkında kitap yazan birini, bu mezhebin görüşlerini yanlış yorumladığı için eleştirirken buldum. Çünkü o yazar Mutezileye ait 'Allah bizatihi âlimdir' sözünü 'Allah'ın ilmi yoktur.' tarzında aktararak insanlara, Mutezile bilginlerin Allah'a cahillik isnat ettiklerini göstermek istemişti. Ben de, 'Bu öyle yaygın bir beladır ki hasım ve muhaliflerine ait görüşleri nakledenlerden pek az kimse bu beladan kurtulabilmiştir' dedim.' 'Ancak aşağılamak maksadıyla yapılan bu tarifler, aynı din içindeki mezheplere dair ise aralarındaki yakınlık ve mensuplarının bir arada bulunmaları sebebiyle daha çabuk anlaşılır. Fakat aralarında ilişki veya işbirliği olmayan, birbirine yabancı milletlerin inançları konusunda böyle bir şey yapılmışsa, aradaki uzaklık ve konunun araştırılması zor olduğundan bu tarifler gizli kalmaktadır. Elimizdeki makalat kitapları ile mezhepler ve dinler hakkında yazılan bütün eserler maalesef bu gibi tariflerle doludur... Buna en güzel örnek, Hint dinleri ve öğretilerine dair kaynaklarımızdaki mevcut bilgilerdir.' Bölümlerin çoğu üç kısımdan oluşur: Birinci kısım, konunun müellif tarafından anlaşıldığı şekliyle ortaya konduğu kısa bir girişten ibarettir. İkinci kısımda dinî inanç ve uygulamalara dair Sanskritçe eserlerden uzun iktibaslar veya edebiyat, tarih, coğrafya ve hukuk konularına, Hint örf ve âdetlerine dair bilgiler yer alır. Üçüncü kısımda ele alınan konuların İslam, Yunan veya İran düşüncesiyle benzerlikleri üzerinde durulur ve karşılaştırmalara yer verilir. Bin yıl önce Orta Asya'da yaşayan evrensel deha: Bîrûnî Bazen de müellif, bölümün sonunda kendisinin ulaştığı neticeyi kısaca zikreder. Dolayısıyla her bölüm belli bir plan doğrultusunda sistematik biçimde yazılmıştır. Eserin, İslam inanç ve uygulamalarından farklı olan Hint dini ve düşüncesinin Sind, Pencap, Kâbil ve Gazne gibi bölgelerde Hindularla iç içe yaşayan Müslümanlarca anlaşılmasını kolaylaştırmak ve -Bîrûnî'nin ifadesiyle- dinî konularda Hindularla tartışmak veya onlara yakın olmak isteyenlere bilgi vermek amacıyla yazıldığı anlaşılmaktadır. Fakat Bîrûnî'ye göre eseri bir polemik kitabı değildir. Bu sebeple eserde müellif tarafından yanlış olduğu düşünülen Hindu öğretileri ve uygulamalarına itiraz edilmemiş, karşı tezler ileri sürülmemiştir. Hindu rivayetlerindeki bazı tarihî tutarsızlıklara işaret edilmekle birlikte genellikle Hinduların inançları olduğu gibi anlatılmış, gerektiği yerlerde İslam ve Grek düşüncesiyle benzerlikler üzerinde durulmuştur. Bîrûnî özellikle ruh göçü, putperestlik ve panteist yaratma öğretisi gibi birçok kültürde var olan genel konuları ele aldığı bölümlerde Yunan düşüncesinin yanı sıra sûfî ve Hristiyan görüşlerine de yer vermiştir. Tahkîku mâ li'l-Hind, Bîrûnî'nin Hint kültürüne dair ilk çalışması değildir. Mukaddimede belirttiğine göre Bîrûnî, bu eseri kaleme almadan önce biri bütün varlıkların mahiyetine dair Sankhya, diğeri ruhun bedensel (maddî) engellerden kurtuluşuna ilişkin Patanjali olmak üzere Hinduizm'e ait iki önemli eseri Arapça'ya tercüme etmiştir. Bundan dolayı Hint kültürüne vukufundan emin bir şekilde eserini, Müslümanların başka hiçbir kaynağa ihtiyaç duymadan bütün Hint inanç ve uygulamalarını öğrenebilecekleri bir kitap olarak tanımlamıştır. Bununla birlikte eser, dinî metin olarak Bhagavad Gita ve Puranalar'dan daha önemli konumdaki Vedalar'a ve Upanişadlar'a atıf yapılmaması, Hindistan'ın siyasî tarihinden ve Budizm, Jainizm gibi Hint kökenli dinlerden yeterince söz edilmemesi yahut hiç bahsedilmemesi ve bölümler arasındaki orantısızlık yüzünden eleştirilmiştir. Hint kültür çevresindeki dini birikimi değerlendiren Bîrûnî, bu çalışmalarını yürütürken birçok zorlukla karşılaşmıştır. Özellikle Hintlilerin, dinleri ile ilgili verdikleri bilgilerde bazı çelişkiler bulunması, öte yandan belli bir kültür atmosferinde Grek ve Hint örneklerinde görüldüğü gibi, bilgelerle (havas) geniş kitleler (avam) arasında çok önemli nüansların oluşması -ki ona göre bu farkı doğuran akli araştırma, bilgi veya bilgeliktir- onların dine farklı açılardan bakmalarına yol açmıştır. Geçmişten günümüze çığır açan bilim adamları Bîrûnî, dini kronolojiyi önemsemiş ve dinlerin bayram, oruç ve önemli günlerini bilimsel bir titizlikle kaydetmiştir. Dinlerle ilgili takvimlerin nasıl çıkarılacağını belirlemiş ve buna dair cetveller düzenlemiştir. Hatta dinler tarafından zikredilen günlerin karşılaştırmasını dahi yapmıştır. Mesela; Yahudi şenlikleri ve kutsal günleri üzerine yaptığı hesaplarda, Yahudi bilim adamlarından uzun süre önce, 'bilimsel bir Yahudilik kronolojisi sistemi'ne ulaşmıştır. Hindu tarihi hakkında verdiği bilgiler de böyledir. Eser, C. Edward Sachau tarafından tahkik edilerek 1883-1884 yılları arasında Almancaya ve 1887-1888 yılları arasında İngilizceye çevrilmiş, 1887'de hem Arapça tahkikli neşri hem de Alberuni's India adlı İngilizce çevirisi giriş ve notlarla birlikte yayımlanmıştır. Kitabın Arapça iki ayrı baskısı 1958'de Haydarâbâd'da ve 1983'te Beyrut'ta gerçekleştirilmiştir. Cumhuriyet'in ilk yıllarında Kıvâmüddin Burslan tarafından Türkçeye yapılan tercümesi 2018'de yayımlanmış olup mütercimin kendi el yazısıyla kaleme aldığı nüsha, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi'nde bulunur.

Biruni gözüyle Hint inancı ve kültürü

HİNDOLOJİ ALANINDA YAPILMIŞ İLK ÇALIŞMA