Biliminin ışığı yangınıyla sönmüş 'İskenderiye Kütüphanesi'

Günümüzden yüzyıllar önce Büyük İskender'in başa geçmesiyle Akdeniz'de güçlü bir dönem başladı. Büyük İskender'in M.Ö. 332 yılında kurduğu Mısır'daki İskenderiye şehri de önemli bir liman kenti haline geldi. Büyük İskender'in ölümünden sonra yönetimi ele geçiren Ptolemaios Birinci Soter'in ilk olarak İskenderiye'de saraya yakın bir kütüphane ve müze kurması bu liman kentini aynı zamanda bir bilim kenti haline getirmişti. İskenderiye'nin kütüphane ve müzesi o dönemin en ünlü merkezi haline gelecek, bugün bile adını unutmamıza fırsat vermeyecekti. Bu kütüphane ve ona bağlı müzede döneminin tüm ülkelerindeki hayvan ve bitkilerin örnekleri bulunuyordu. İçerisinde rasathane ve botanik bahçesi ile fizik, kimya, tıp, fizyoloji, matematik, edebiyat, felsefe gibi bilim dallarının öğretildiği evler vardı. Hatta İnsan vücudunu incelemek üzere bir anatomi salonu bile vardı. Bu şekliyle kütüphane, karmaşık bir yapı oluşturuyordu. Kütüphane içerisinde bulunan okullar aynı zamanda dışarıdan gelenlere ders verilen kurumlar olmuştur. Antik Çağ'ın en büyük derleme kütüphanesiydi. Eserler, papirüslere yazılır, rulolar şeklinde saklanırdı. İçerisinde yaklaşık dokuz yüz bin el yazması bulunduran bu kapsamlı kütüphane ayrıca geniş bir çalışma kadrosuna sahipti. Yunan, Akdeniz, Ortadoğu, İran gibi medeniyetlere ait el yazması eserlerin Yunanca çeviri ve kopyaları burada hazırlanıyor, kütüphane aynı zamanda yayınevi görevi de görüyordu. Mısır'a giren her eser kütüphaneye getirilip bir kopyası alınmadan sahibine verilmezdi. Öte yandan yurtdışına gönderilen çalışanlar başka ülkelerden kitaplar getirir, böylece kaybolma riski olan bütün bilimsel kitaplar güvenli bir yerde toplanmış olurdu. Matematik bilgini Öklid, mekanik bilimci Arşimet, tıp bilimci Herofilos, gökbilimci Eratosthenes, Batlamyus gibi isimler bu kütüphanede çalıştılar. Pratisyen hekim ve hoca olarak ün kazanan Herofilos, İskenderiye'de yaptığı kadavra, beyin ve sinir sistemi incelemeleriyle tıp bilimine ışık tuttu. Erasistratos da, Herofilos'tan sonra şüpheli ölümlerde otopsi yapılması gerektiğini öne süren, solunum üzerine araştırmalar yapan bir diğer önemli isim oldu. Baş Kütüphaneci Eratosthenes'in yer yuvarlağına dair yaptığı gözlemler, güneş üzerine yaptığı çalışmalar önemlidir. Yazdığı 'Coğrafya' isimli eseri uzun süre temel eser olarak kullanıldı. Yine önemli bir gözlemci astronom olan Hipparkos ve Batlamyus astronomi okulunun diğer önemli temsilcileri olmuşlardı. Batlamyus'un optik üzerine yaptığı incelemeler, Yunan astronomisinin geniş bir özeti niteliğinde de olan eseri 'Almagest' bilim tarihi açısından önemlidir. Yine geometri alanında da önemli çalışmalara imza atmıştır. Arşimet, suyun kaldırma kuvvetini keşfeden adam. İskenderiye'de mekanik okulunu kurdu. Hidrometre, kaldıraç, tulumba gibi buluşlara imzasını attı. Bir rivayete göre de gök cisimlerini resmetmek için gök küreler ve bir tür planetaryum (gezegen evi) inşa ettiği söylenir. Hypetia, 'Düşünme hakkınızı saklı tutun, yanlış düşünmek bile hiç düşünmemekten iyidir.' der. O, tarihte bilinen ilk kadın matematikçi, filozof, astronom olarak kabul edilir. Hypetia, Atina'da eğitimini tamamladıktan sonra İskenderiye'de kendisi gibi filozof olan babasının okulunun başına geçti. Platon'un öğretilerini benimsedi, halka açık dersler verdi. Gök cisimlerinin sınıflandırılması ve hidrometrenin geliştirilmesine katkıda bulundu. Dünya'nın Güneş merkezli elips şeklinde bir yörüngede döndüğüne dair ilk çalışmaları yapan bilim insanı olduğu da unutulmamalı. Ünlü gök bilimci Carl Sagan, İskenderiye Kütüphanesi için 'Eğer zamanda geriye gidebilseydik, ilk geleceğim yer burası olurdu' demiştir. Kütüphanenin, tarih içerisinde üç kez alevlere teslim olduğu rivayet edilir. İskenderiye Kütüphanesi, ilk darbeyi MÖ 88 yılında yapılan savaşta almıştır. Bu savaşta İskenderiye şehri yanmış, kütüphane tahribata uğramış, burada bulunan bilim adamları, araştırmacılar ve öğrenciler başka yerlere gitmişlerdir. Ancak kütüphane kısmen tahrip olsa da varlığını sürdürebilmişti. MÖ 88 yılındaki savaştan kendisini büyük ölçüde kurtaran kütüphane, en büyük darbeyi Roma İmparatorlarından Sezar, Traianus, Aurelianus ve Dioclatianus dönemlerinde aldı. M.Ö. 47 yılında Kleopatra ile anlaşan Sezar, donanmasıyla İskenderiye'ye geldi. Burada yapılan savaşta, Mısır Ordusu yenildi ve Sezar şehre girdi. Şehir bu savaşta tamamen yandı. Tabii bundan kütüphane de nasibini aldı ve tamamen yandı. Çok az sayıda da olsa yangından kurtarılan eserler, Serapeion Tapınağı'na taşındı. Sezar'ın kütüphanede bulunan kitapları Roma'ya götürmek üzere gemilere yükletmek için limana taşıttığı ve bu sırada limanda çıkan bir yangın neticesinde kitapların büyük bir kısmının yandığı da söylenmektedir. Kalan eserlerin, şehrin hamamlarında bir hafta boyunca yandığı söylenir. Yakılması konusundaki genel kanı, antik pagan tapınaklarının ve yapılarının imhası esnasında Hıristiyanlar tarafından yakıldığı yönündedir. Yok olan efsanevi İskenderiye Kütüphanesi'nin bulunduğu alana yeni bir kütüphane yapıldı ve 2002 yılında hizmete açıldı. (Derlenmiştir.)

Biliminin ışığı yangınıyla sönmüş 'İskenderiye Kütüphanesi'

KÜTÜPHANENİN KURULUŞU