Avrupa’nın Karanlık Çağı’nda tıp ilmine ışık tutan Müslüman alimler

Bin yıl öncesinin Müslüman tabipleri, ölümlerinden 20-30 yıl veya yüzyıllar sonra eserlerinin Latinceye tercüme edilerek Avrupa genelindeki insanlara ulaşacağını öğrenseler nasıl da mutlu olurlardı. Zira bu sayede daha çok insan çalışmalarından istifade edebilecekti; daha iyi bir toplum istediklerinden ve bu daha az insanın acı çekmesi anlamına geldiğinden, bu onlar için mükemmel bir gelişmeydi. 830 yılında kurularak tıp tarihinde önemli bir çığır açan El-Kayrevan Hastanesi sayesinde Tunus, tıbbî faaliyetlerin merkezi haline gelmişti. El Kayrevan bünyesindeki tabipler, sayfalar ve tomarlar dolusu tıbbî neşriyatı kaleme alıyor; bunlar Afrikalı Konstantinus gibi kişilerce Avrupa'ya ulaştırılıyordu. 11. yüzyılda (Müslüman iken sonradan Hristiyan olan) Tunuslu âlim Afrikalı Konstantinus, Latince bilen Avrupalıların anlayabilmesi için tıp ansiklopedilerini tercüme ediyordu. Bu gelişme bir yandan Avrupa'daki tıbbî çalışmalarda yeni bir dönemi başlatırken bir yandan da tıp eğitimi verebilecek seçkin bir zümrenin ortaya çıkmasına vesile oldu. Konstantinus'un en tanınmış tercümesi 10. yüzyıl hekimi Ali bin Abbas Mecusi tarafından yazılan ve Latincede Pantegni olarak tanınan Hükümdarlar Kitabı'ydı. 1515 yılında Lyons'da (Fransa) ve 1536 yılında Basel'de (İsviçre) basılan bu eser, Müslüman tıbbı üzerine yazılan klasik eserlerin en iyilerindendi. Orta Çağ'da en çok alınıp okunan kitaplardan biri olan Uzak Ülkelere Yolculuk Yapan Seyyahlar için Rehber ya da kısa ismiyle Seyahat Rehberi, El-Kayrevan Hastanesi'nde eğitim gören ve çalışan İbnü'l Cezzâr tarafından yazılmıştı. Burada 955 yılında 80 yaşın üzerindeyken ölen İbnü'l Cezzâr, arkasında 24 bin dinar ile tıp ve başka alanlarda 25 kantar (1125 kg) kadar kitap bıraktı. Mirası içinde kadın hastalıkları ve tedavisi hakkında bir eser de yer alır. Bu esere göre, adet (menstrüasyon), kadının sağlığının korunmasında olduğu kadar kadın hastalıklarında da merkezi bir rol oynamaktaydı. Bu tür yazılar sayesinde geniş bir şöhret kazanan İbnü'l Cezzâr, Orta Çağ Batı Avrupa'sının en etkili simalarından birisi haline geldi. Konstantinus tarafından Viaticum peregrinantis ismiyle Latinceye, Synesios tarafından Yunancaya ve Zedat ha-derachim ismiyle İbraniceye tercüme edilen Zâdü'l Müsâfir ve Kutü'l Hadır (Seyyahlara Rehber) adlı kitap, bu çevirilerin de etkisiyle uluslararası alanda en çok okunan ve satılan eser oldu. Günümüz yolcuları seyahatlerde yaşanabilecek sağlık problemleriyle baş edebilmek için tavsiyelere nasıl ihtiyaç duyuyorsa Orta Çağ'da seyahat edenler de zor zamanlarında ellerinden tutacak bir kaynak kitaba ihtiyaç duyuyordu. Yalnızca yolcular için olmayan Yolcunun Erzakı adlı eser, tıp okullarında ve Salerno, Montpellier, Bologna, Paris ve Oxford'daki üniversitelerde yaygın olarak kullanılan Articella ya da Ars medicinae adı verilen tıp ders kitapları külliyatına kabul edilen sistematik ve kapsamlı bir sağlık kitabıydı. Çiçek hastalığı ve kızamık hakkında dikkate değer açıklamalar içeriyordu. Konstantinus, çalışmalarında yalnız değildi; tercümeleri Ioannes Saracenus (John the Saracen) olarak da bilinen ve 1103 yılında ölen Müslüman öğrencisi Ioannes Afflacius tarafından devam ettirildi. Aynı zamanda, Salerno Hastanesi'nde hekim olarak da çalışan Ioannes Afflacius, üroloji ve ateşli hastalıklar konusunda eserler kaleme aldı. Tercüme edilen Arapça eserler kısa süre içerisinde, Avrupa'nın önde gelen merkezlerinden olan ve kendi tıp okuluna sahip olan Salerno da dâhil olmak üzere tüm ilim merkezlerinde popüler hale geldi. Avrupa'yı kökten etkileyen diğer tercüme eserler arasında, Batıda 'Hekimlerin Prensi' olarak tanınan İbn Sina'ya ait eserler yer alıyordu. İbn Sina'nın bilimsel, felsefi ve teolojik görüşleri, Albertus Magnus, St. Thomas, Duns Scotus ve Roger Bacon gibi birçok önemli şahsiyet üzerinde derin izler bırakmıştır. Hastalık, ilaç, fizyolojik süreç ve tedavi adları dâhil olmak üzere tıp terimlerinin bilinen ilk alfabetik tasnifinin adı Kitâbü'l Ma (Su Kitabı) idi. İbnü'l Salebi olarak da tanınan Ezdi tarafından kaleme alınan bu esere Kitâbü'l Ma denmesinin sebebi Maa, yani 'su' kelimesinin kitaptaki ilk başlık olmasıdır. 1033 yılında Müslüman İspanya'nın Belensiye şehrinde ölen müellif, çağdaşlarının ve gelecek nesillerin faydalanması için arkasında bu 900 sayfalık el yazmasını bırakmıştır. Râzî'nin yirmi ciltlik Kapsamlı Kitap adlı eseri tıbbın tüm alanlarına değinir. Latinceye Liber Continens adıyla tercüme edilen bu eser büyük ihtimalle, birkaç yüzyıl boyunca Batı dünyasında en çok saygı gören ve en sık başvurulan tıp kitabı olmuştur. Bu kitap, 1395 yılında Paris Üniversitesi'nin bütün bir tıp fakültesi kütüphanesini oluşturan dokuz kitaptan bir tanesiydi. Bir de 1000 yıllarında İspanya'nın güneyindeki Kurtuba'da yaşayan ünlü hekim Zehravi'nin çalışmaları dikkat çekiciydi. Zehravi'nin tıp alanındaki bilgilerini topladığı eseri, Et Tasrif adıyla tanınmakta olup tam künyesi Et Tasrif li men aceze et te'lif şeklindeydi. İngilizcede The Arrangement of Medicine (Tıbbın Düzenlenmesi) adıyla tanınsa da eserin adının tam tercümesi 'Derlemelerle Baş Edemeyen Kişi İçin Yönetmeye Yardımcı Kitap' şeklinde olup, kitabın muhtevası hakkında epeyce ipucu verir. Son derece pratik bir el kitabı olan bu eser, görenleri oldukça etkiliyordu. Bütün olarak bakıldığında, Zehravi'nin hekimlik hayatı boyunca vücuda getirdiği bütün çalışmalar, 30 ciltlik bir külliyat oluşturuyordu. Kendisi çok az seyahat ediyor olsa da kaza kurbanları tedavi etme konusunda oldukça geniş bir tecrübeye sahipti. Et Tasrif'in en önemli özelliği, pratik tıbbın kurallarını neredeyse tüm tıbbi senaryolar için yapılması ve yapılmaması gerekenleri vurgulayarak belirlemiş olmasıydı. Genel kuralları belirleyen eser, her bir durum için Zehravi'nin keşfedip uzun meslek hayatı boyunca ince ayar yaparak mükemmelleştirdiği çözüm ve tedavileri sunuyordu. Et-Tasrif, modern zamanlara varılana kadar cerrahi aletler alanında bilinen tek ve en iyi kaynak olageldi. Cerrahi teknikler konularında pek çok yeni uygulamalar getiren Zehravi'nin Et Tasrif adlı eserinin cerrahiyle ilgili bölümü Cremonalı Gerardus tarafından Latinceye tercüme edilmiş; 1497'de Venedik'te, 1541'de Basel'de ve 1778'de Oxford'da olmak üzere farklı versiyonları basılmıştı. Zehravi'nin büyük emek verdiği tüm çalışmalarına ve titiz ameliyatlarına ilişkin bilgiler böylece Avrupalıların erişimine açılmış, Et Tasrif Avrupa'daki Salerno ve Montpellier gibi birçok tıp okulu için referans eser ve cerrahi el kitabı haline gelmiş ve yüzyıllar boyunca tıp müfredatında merkezi bir rol oynamıştır. Et Tasrif pratisyen hekimler tarafından da kullanılıyordu; 19. yüzyılda yaşayan Fransız hekim ve tıp tarihçisi L. Leclerc, Et Tasrif'in yarattığı etkiyi şu sözlerle özetler: 'Et Tasrif (tercümesi), Avrupa'da Orta Çağ cerrahisinin gelişmesinde son derece önemli bir rol oynamıştır.' Et Tasrif bugün, Amerika Birleşik Devletleri'ndeki Kongre Kütüphanesi de dâhil olmak üzere birçok kütüphanede bulunabilir. Son olarak, 1288 yılında ölen Suriyeli hekim İbnü'n Nefis'in çalışmalarından kısaca söz etmek istiyoruz. İbnü'n Nefis'in geride bıraktığı El Kamil Tıp Kitabı adlı eser, 80 ciltlik bir derlemeydi. Bu devasa eserin parçalarına ait el yazmaları bugün Şam, Halep, Bağdat ve Oxford'daki koleksiyonlarda ve hatta İbnü'n Nefis'in kendi el yazısını taşıyan bir tanesi de California, Palo Alto'da bulunur. Tıp bilgisinin, tekniklerin, ilaçların ve tedavilerin büyük kısmı tercümeler aracılığıyla gelmekle beraber, bir kısmı da Müslüman hekimler tarafından tedavi edilen Haçlılardan gelmişti. Müslümanlar tıp alanındaki üstünlükleriyle ünlüydüler; Aslanyürekli Richard bile Selahaddin Eyyubi'nin özel doktoru tarafından tedavi edilmişti. Müslüman tabiplerin çalışkanlığı ve azmi oldukça ilham vericiydi. Yazdıkları eserler sayesinde sağlık bilgisi standartlarını ve koruyucu hekimliği yaygınlaştıran bu büyük insanlar, Avrupa'nın 'Karanlık Çağı' yaşadığı dönemde kitlelerin genel sağlığına büyük katkılarda bulunmuştur.

Avrupa’nın Karanlık Çağı’nda tıp ilmine ışık tutan Müslüman alimler

MÜSLÜMAN TABİPLERDEN 20 YIL SONRA AVRUPA