Ankara'nın başkent oluşuna, karikatürler üzerinden verilen İstanbul tepkisi

İstanbul'un işgalinin ardından Millî Mücadele'nin Anadolu'ya kayması, hem lider kadrosunun Anadolu'ya geçmesini beraberinde getirdi hem de öncelikli olarak mücadelenin kazanılması gerektiğinden başkentlik olgusu önemsenmedi. Ankara, Millî Mücadele'nin başından itibaren fiili olarak başkent oldu. Başkentin İstanbul'dan Anadolu'ya kaydırılması fikri, Osmanlı İmparatorluğu Dönemi'nde de gündeme geldi. 93 Harbi ve Balkan Savaşları sonrası İstanbul artık ülkenin ortasında değil, kıyısında yer alıyordu. Osmanlıların toprak dağılımı değişince, başkenti de değiştirme düşüncesi ortaya çıktı ve bunu ilk düşünenlerden birisi, Alman General Colmar von der Goltz oldu. Millî Mücadele'nin sona erişi İstanbul basınıyla Ankara arasındaki ilişkileri başka bir aşamaya getirir. Dönemin basınından hatıratında bahseden Yakup Kadri, İstanbul'un havasını her türlü 'siyasi tedirginliklerin küme küme bulutlar halinde' kaplamaya başladığını aktarmıştır. Millî Mücadele Dönemi'nde sadece mücadeleyi destekleyen ve desteklemeyen olmak üzere iki grup varken, basın artık birçok parçaya bölünmüş haldedir. Yakup Kadri (1984) bu parçalanmadan şöyle bahseder: 'O zamanın en çok satan gazetesi Tevhid-i Efkâr huysuz ve somurtkan bir şeyler mırıldanıp durmakta, yeniden çıkmaya başlayan Tanin herkese fazilet dersi verir, herkesi azarlar bir eda ile İttihat ve Terakki Devri'ni savunmakta; Vakit'le Celal Nuri'nin İleri'si sanki memleket yeniden bir çıkmaza girmiş gibi telaş ve endişe içinde Ankara devlet adamlarına yol göstermeye çalışmakta bunlardan biri Mustafa Kemal Paşa'ya... köşeye çekilmesini, öbürü ise hemen bir diktatörlük idaresi kurmasını tavsiye etmekteydi.' Barış görüşmelerinin başlamasıyla hız kazanan İstanbul'un ne olacağı tartışması aslında mütareke döneminin başlangıcından beri önemli bir gündem maddesi oldu. İstanbul'un gerek başkentliği gerek idari yapısı ve ticari geleceği gazetelerin köşe yazılarında değerlendirildi. Bu dönemde, İstanbul basınında Vatan, Tanin, Tevhid-i Efkâr, Vakit, İkdam, Akşam, İleri gazeteleri ile Akbaba adlı mizah dergisi de yer alıyordu. Ankara'nın başkent oluşuna İstanbul'un olumsuz bakışı, karikatürlere de yansıdı. Osmanlı'nın başkentlerini (Edirne, Bursa ve İstanbul) temsil eden üç kadın Ankara'yı temsil eden ve tahtta oturan köylü kadına başkentlik tacını teslim ettiği bir karikatür yayınlandı[1]. İstanbul'un tepkisi Kelebek mecmuasının bir sonraki sayısında ise sürgünde olan Sultan Vahidettin üzerinden verildi. Sultan Vahidettin İstanbul'a bakarak: -Ben suçumu biliyorum amenna. Fakat sen bu kadar gözden düşmek için ne günah işledin anlamıyorum[2]. [1] Kelebek, 18 Ekim 1923 [2] Karikatürler Münif Fehim İstanbul basınında başkent tartışmaları, Lozan görüşmelerinin başlamasıyla eş zamanlı olmuştur. Bu çok da şaşırtıcı değildir. Çünkü İstanbul Misak-ı Millî sınırları içindedir ve kurtarılmayı bekleyen başkenttir. Muhalefetin önemli yayınlarından Tanin gazetesi, 14 Ekim tarihli haberinde konuyu, birinci sayfadan ve küçük bir başlıkla, 'Ankara, Merkez-i Hükümet, Heyet-i Vekile'de İstanbul'un Şekl-i İdaresi Müzakere Ediliyor' şeklinde vermiştir. Gazetenin başyazarı Hüseyin Cahit (Yalçın) ise, başkent meselesinin yeteri derecede incelenmediğini, konunun bir Fırka toplantısı çerçevesinde ele alındığını söylemiştir. İstanbul'un başkent kalması gerektiğini yönündeki görüşlerini ise bir İstanbullu olarak değil, bir Türk olarak yaptığını belirterek, '…Devletimiz Ankara'da oturursa, bütün yokluklara galebe edeceğimizi ilan etmiş oluyormuşuz da İstanbul'da oturursak yahut Eskişehir, Sivas, Konya, Kayseri gibi başka bir şehre gidersek meşkulata galebe çalmayacağımızı anlatmış olacakmışız. Ne çare, edebiyat-ı siyasiyenin işte böyle yavan ve çocukça konuları da olur ki kemal-ı cedit ve hürmet ile dinlemeye herkesin güleceği bu sözleri kabul etmiş görünmeğe mecbur oluruz.'demiştir. Başkent meselesi, Halk Fırkası grubunda kabul edildikten sonra konunun Meclis'te görüşüleceği gün, Tevhid-i Efkâr gazetesi, Halk Fırkası'nın 300 küsur milletvekiliyle Meclis'e hâkim olduğunu ve Fırka Grubu'nda alınan kararın Meclis'te yasalaşmasının kesin olduğunu bildirerek şunları söylemiştir. 'Eğer Millet Meclisi İstanbul hakkındaki kararını bugün verirse, Salı 29 Mayıs 1453 sene-i miladiyesinde zapt edilen ve takriben bir sene sonra payitaht olunan İstanbul 469 sene payitahtlık etmiş olacaktır. Bu münasebetle (gözden ırak olan gönülden de ırak olur) sözünün bilhassa müdafaa-i askeriyesi itibariyle İstanbul hakkında tatbik edilmemesini evliya-i umurdan rica ederiz. Sonra İstanbul elden gider. Osmanlı padişahlarından olan Sultan VI. Mehmed Vahdettin 17 Kasım 1922 günü sürgüne gönderildi. Vatanından kopartılırken devletin bekâsı için dua etti. İstanbul'un tepkisi Kelebek mecmuasının bir sonraki sayısında sürgünde olan Sultan Vahdettin üzerinden verildi. Sultan Vahidettin İstanbul'a bakarak: -'Ben suçumu biliyorum amenna. Fakat sen bu kadar gözden düşmek için ne günah işledin anlamıyorum[1]' der. Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûmeti 1 Kasım 1922'de hilafet ile saltanatın ayrıldığını ve saltanatın kaldırıldığını bir kanun ile ilan etmesinin ardından Vahdettin'in adı hutbelerden kaldırıldı. Bunun sonucunda Sultan Vahdettin 17 Kasım 1922 Cuma günü Dolmabahçe Sarayı'ndan Malaya harp gemisi tarafından alınıp Malta Adası'na götürüldü. Gemi 20 Kasım'da Malta'ya vardı. Oradan Melik Hüseyin'in daveti üzerine Mekke'ye oradan da İtalya'daki San Remo şehrine giderek bu şehirde ikamet etti. Vahdettin, 16 Mayıs 1926'da San Remo'da vefat etti. (Kaynak: Tarih İncelemeleri Dergisi, Ankara'nın başkent ilan edilişine İstanbul basınının tepkileri - Ankara Araştırmaları Dergisi, Ankara'nın Başkent Oluş Sürecinde Dönem Basınında Ankara ve İstanbul: 'Makarr' ve 'Payitaht') [1] Karikatürler Münif Fehim