Sinemanın Balkan topraklarındaki serüveni

Sinemanın Balkan topraklarındaki serüveni, Andre Carre ve Jules Giren'in 6 Haziran 1896 yılında Belgrad'da yaptıkları film gösterimleri ile başlar. Balkanlar ile yakın ilişki içerisinde olan kendi sinema tarihimize baktığımızda ise, ilk girişimin Osmanlı toprağı olan Makedonya'dan geldiğini görürüz. İlk Türk filmi, 'Ayastefanos'taki Rus Abidesi'nin Yıkılışı' ismiyle kaynaklarda geçse de, farklı kesimler tarafından bu konu epey tartışmalı olmuştur. Sinemamızda ilk Türk filminin 'Ayastefanos' değil; 'Yün Eğiren Kadınlar ya da Büyükanne Despina' olduğu ileri sürülür. Ayastefanos'taki Rus Abidesi'nin Yıkılışı hangi yıl çekilmiştir? Meseleye vatandaşlık yönünden baktığımızda ise Osmanlı vatandaşı olan Uzkınay'dan daha önce filmler çeken Manaki Kardeşler'in ön plana çıktığını görürüz. Manaki Kardeşler, vatandaş olmanın ötesinde filmlerinde, Osmanlı'yı çekmişlerdir. Milton ve Yanaki (Manaki) kardeşler, ilk Türk sinemacı olmalarının yanı sıra Balkanlara sinemayı ilk getiren kişilerdendirler. Manaki Kardeşler'in 1905'te çektikleri film ve devamında gelen filmleri de, Makedonya'nın Osmanlı egemenliğinde olduğu bir zaman diliminde çevrilmiştir. Günümüze ulaşan Manaki Kardeşler'in filmleri, Makedonya Cumhuriyeti ve UNESCO tarafından restore edilerek koruma altına alınmıştır. Avrupa'nın güneydoğusunda kabaca elips biçiminde bir ülke olan Makedonya; Arnavutluk, Kosova, Sırbistan, Bulgaristan ve Yunanistan ile komşudur. Osmanlı döneminden sonra buradaki Müslümanların dini hayatıyla ilgilenen ve doğrudan Saraybosna'ya bağlı Vakufska Direkcija, sonra da Makedonya İslâm Birliği Meşihatı adı altındaki dini kuruluş halen faaliyetini sürdürür. Yunana sinemasını, Theodoros Angelopoulos ile birlikte Costa Gavras ve Costas Ferris ile birlikte tanıdık. Sanatsal sinemanın bilinen çağdaş temsilcilerinden olan Theodoros, mitolojik göndermelere bol yer verdiği filmlerinde, toplumsal olayları konu edindi. Özellikle entelektüel bireyin yaşama dair ıstıraplarını ve düş kırıklıklarını işledi. Yunan sineması yoğun siyasal çekişmelerin içerisinde, kendi tarihine paralel bir çizgi çekemedi. Sadece iç pazara yönelik temeller atan Yunan sineması, dar kapsamlı bir küçük ülke sineması olarak kaldı. Televizyonun ortaya çıkmasından oldukça etkilenen Yunan sineması, Angelopoulos'un getirdiği yeniliklerle nefes almaya başladı. Buna örnek olarak ilk uzun metrajı olan 1970 tarihli Tatbikat'ı (Anaparastasi) verebiliriz. Türkiye'de 1979'da gösterime girdi. Bu film ayrıca 'Yeni Yunan Sineması'nın doğuşu olarak da kabul gördü ancak beklenen gelişim sağlanamadı. Angelopoulos Tatbikat'ta, Yunanistan'ın en eski ve en fakir bölgelerinden Epirus'da yaşanmış olan bir olaydan yola çıkar. Tek tek bölgedekilerle konuşur ve dava tutanaklarını okur. Epirus'un bir köyünde işlenmiş cinayeti ele alan filmde bir savcının yaşanan cinayet olayını soruşturmasını izleriz. Angelopoulos, bu filmde geçmişte gerçekleşmiş bir olayı tersten anlatarak sinema sanatının işlevini bir metafor ile göstermiştir. Ekonomik kriz, Yunan toplumunu topyekûn bir sorgulama sürecine sevk etti. Bu sorunlardan beslenen sinemacılar, sosyal yönü ağır basan filmler çektiler. Bosna'nın sinema serüvenine baktığımızda, sinema yoluyla anlattılan, savaş öncesi, sonrası ve esnasında yaşananları konu alan pek çok yapım karşımıza çıkar. Bu noktada bahsedebileceğimiz en önemli isim ise savaşın ortasında, savaş filmleri çekmeye başlayan 'Danis Tanoviç'tir.' Tanoviç, film yönetmeni ve senaristtir. Sinema hayatına belgesel filmler çekerek başladı. Senaryolarını yazarken müziklerini de besteledi. Yaşadığı toplumun tarihinden ve kültüründen beslendi. 1997'de başladığı Tarafsız Bölge filmini 2001'de tamamladı ve Cannes Film Festivali'ne yolladı. Film En İyi Senaryo ödülünü aldı. Bu ödülü, aralarında 2001 Yabancı Dilde En İyi Film Akademi Ödülü de olan toplam 42 ödül izledi. Tarafsız Bölge 2001 yapımı Bosna Savaşı'nı konu alan savaş filmidir. Boşnak ve Sırp iki askerin başından geçenleri anlatan film, siyasi, kültürel pek çok tartışmayı da gündeme getirdi. Tanoviç ikinci projesi olan Cehennem'i 2005 yılında tamamladı. 2013 yapımı Bir Hurdacının Hayatı ile taşradaki acı ve zorlu hayatı ortaya serdi. 9 kişilik ekiple 9 günde kısıtlı bir bütçe ile çektiği bu film, 63. Berlin Uluslararası Film Festivali'nde ilk gösterimini yaptı ve En İyi Aktör Gümüş Ayı Ödülü ile Jüri Büyük Ödülü'nü aldı. Bir Hurdacının Hayatı zorluklar ve haksızlıklara karşı bir cesaret öyküsünü anlatır. Poljice adlı ücra bir Roman yerleşimde demir hurdacılığı yapan, bir türlü iki yakasının bir araya getiremeyen Nazif Maujic'in yaşantısı, hayat arkadaşı Senada'nın düşük yapması ile umarsız bir ölüm kalım mücadelesine dönüşür. Ne sağlık sigortası ne de paraları olan Senada ile Nazif yerel hastaneye kabul edilmezler. Böylece, bu çiftin sosyal ön yargı ve nasır tutmuş bürokrasi nedeniyle 10 gün sürecek macerası başlar. Film, Bosna Hersek'teki Roman azınlığın yaşadığı kurumsal ayrımcılığı gözler önüne serer. Son filmi olan 'Saraybosna'da Ölüm' 66. Berlin Uluslararası Film Festivali Jüri Büyük Ödülü ile en iyi film FIPRESCI ödülünü aldı.