Tercihler arasındaki ikilem çıkmazı

'En kötü karar, kararsızlıktan iyidir.' Günün birinde bir eşek çok yorulur ve ahıra geldiği sırada birer kova dolusu su ve samanla karşılaşır. İki eşit derece uzaklıkta saman ve su arasında hangisine gideceğinin kararını bir türlü veremez. Büyük ve lezzetli saman yığınlarına mı, yoksa kana kana içebileceği suya mı gitmelidir? İki seçenek arasında çok zorlanır. Çünkü hem karnı açtır hem de çok susamıştır. Sonrasında da su ve saman arasında tercih yapamadığı için hem açlıktan hem de susuzluktan ölür. Masalın pek çok farklı versiyonu var. Bazıları eşeğin kendini birbirinden aynı uzaklıkta iki saman yığını arasında bulduğunu söylüyor. Diğerleri ise bir saman yığınıyla bir kova su arasında durduğunu söylüyor. Masalın anlattığı şey, eşeğin akıllı bir hayvan olduğu. Dolayısıyla bir yığınla öteki arasında karar veremeyince hareketsiz kalıp açlıktan öldüğünden bahsediyor. Masalın en eski versiyonu ise Aristoteles'e ait. Ancak onun masalında kahraman, eşek değil köpek olarak geçiyor. Ayrıca aynı masal Gazali tarafından da yorumlanmış ve onun öyküsündeki kahramanın da bir deve olduğu biliniyor. Masalın ismini aldığı Jean Buridan, Orta Çağ'ın tanınmış filozoflarından bir tanesi. Buridan'ın geliştirmiş olduğu güdü kavramı, modern durağanlık kavramına doğru giden yolda ilk adımı teşkil eder. Kendi döneminde tanınmış olan filozof, bilimdeki Kopernik devriminin öncülerinden. Buridan'dan yaklaşık 600 sene sonra çeşitli araştırmacı ve psikologlar da olaya ışık tutmaya girişir: 2000 yılında Sheena Iyengar ve Mark Lepper adlı iki profesör bir sosyal deney gerçekleştirdiler. Kaliforniya'da bir markette tadımlık stant açan ikili, bir yanda 24 çeşit reçel, diğer yanda ise yalnızca 6 adet reçel sundular. Sonuç olarak çoğunluğun 24 çeşit reçelin olduğu standa gittiği gözlemlendi. Ancak iş bununla kalmadı. 24 çeşit reçeli deneyenlerin yalnızca yüzde 3'ü reçel satın alırken, 6 çeşitlik standa gidenlerin yüzde 30'u reçel alışverişi yaptılar. Araştırmacılar benzer bir deneyi çikolata ve ev ödevleri ile de tekrar edince şu kanıya vardılar. Daha fazla seçenek insan motivasyonunu olumsuz etkiler. Buridan'ın eşeği, bir felsefî kavramdır ve özgür irade var mıdır yok mudur sorununa eğilir. Yem ile su arasında kalan ve ikisini de aynı oranda arzulayan eşek tercih yapamaz, çünkü seçim yapacak baskın bir nedene sahip değildir. Buridan'a göre tercih yapabilmemiz için yalnızca istememiz yetmez, geçerli bir nedenimiz de olmalıdır. Masal hayatta ilerlerken aklın baskın bir araç şeklinde kullanılmasını eleştirmek amacıyla ortaya çıkmıştı. Çünkü masaldaki sevimli eşeğin yaşadığı duruma benzer paradokslarda tutsak olanlar, bu aşırı akılcı kişilerdir. En kötüsü ise çoğu zaman aynı sonuca varırlar. Diğer zamanlarda böyle davranmazlar, nihayet bir karara vardıkları için değil zaman ya da başka insanlar onlar adına bir seçim yaptığı için böyle davranırlar. Seçeneklerden biri saf dışı bırakarak yaparlar bunu. Grup olarak da davranışları karakteristiktir. Buridan'ın eşeği gibi davranan insanlar, aynı derecede cazip gözüken seçenek arasında asla karar veremezler. Ama bir başkası bir seçim yapınca zıt yönde ilerlerler. Yani Buridan'ın eşeği gibi olan insanlar tabiatları gereği hareketsizdirler ve bahsettiğimiz grup durumları gibi durumlarda 'insanlara işkence etmekte' iyidirler. Bu tür insanların çevreleri onları hoş görmek dışında başka çare bulamazlar. Mümkün olduğunca az seçenek ve karar ile onlara giderler çünkü kararsız kişilerin ruhsal bir tıkanıklık veya akıl çöküşü yaşama tehlikeleri vardır. Ancak kararsızlar, çok gelişmiş bir analitik anlayışa sahiplerdir. Bundan dolayı da insanlar problemlerini konuşmak için soluğu kararsızların yanında alırlar. Dikkatli ve bütüncül değerlendirme özelliklerinden dolayı da kısa sürede problem çözümü başarılı olur. Şirketler, bünyesinde çalıştırmak için kişi ararken belli durumlarda ne olabileceğine dair iyi bir fikri olabilecek türden kişileri ararlar. Aynı durum siyasetçiler için de geçerlidir. Bazıları gerçek durumu teşhis ederken iyidir ancak sonrasında karar verme ve o gerçekliği değiştirme vakti gelince donup kalırlar. Herkes aslında karar vermeyi biliyor. Gerçek şu ki karar verme becerilerimizden şüphe duyduğumuz anda bu durum bizi adeta felç ediyor. Eğer kendinizden emindeniz karar vermek de bir o kadar kolay. Yaşamımız adına karar vermekten bizi alıkoyan şeyler güvensizliğimiz ve korkularımız. Öz güvensiz olduğumuz zaman kendimize yoğunlaşmadığımız anlamına gelir. Bizi o süreçte başkalarının ne düşündüğü daha çok alakadar eder. Başkalarının beklentilerini önemsediğimiz sürece de karar vermek epey zordur. Güvensizlik içimizde büyür, kararsızlık ve korkularımız artar, bu girdap sürekli devam eder. Öz güven için kendimizden emin olmamız gerekir. Kendimizi tanımak, güvende hissetmek ve hayata dair değer ve isteklerimizin farkında olmak gerekir. Birçok seçenekle karşı karşıya kaldığımızda öncelikle kendimizle bağlantılı olmamız gerek. Başkaları ne düşünür sorusunu bir kenara atmakla başlayabilirsiniz. Ardından kendinizi bilin. Kişiliğiniz ve hayat vizyonunuz tercilere sizi daha çok yaklaştıracak ya da uzaklaştıracaktır. Tercih arasında kaldığınız tüm seçeneklerin üzerinde dikkatlice düşünmek karar vermenin ikinci aşaması. Eksi ve artı yönlerini belirleyin. Bir liste yardımıyla ya da puanlama ile seçeneklerinizi sıralayabilirsiniz. Değerlendirme sonucu karar aşamasında size yardımcı olacaktır. Tabi, puanlama yaparken objektif ve samimi değerlendirme önem taşıyor. Seçenekler artı ve eksi yönlerine göre değerlendirildikten sonra sonucuna güvenmelisiniz. Bir sonraki adımda da aldığınız kararı başkalarıyla paylaşın. Böylece sizin için son derece değerli olan ve verdiğiniz kararlardan kaynaklanan nedenlerimizi dışa vurmuş oluruz. Yani kararlılık göstermeniz siz motive eder. En sonunda da aldığınız kararı uygulamak için adınlar atın ve mutlaka ulaşmak istediğiniz noktanın amaçlarını kendinize arada bir hatırlatın. Zira kısa zamanda tercihleriniz arasında tercih yapmanız gerektiği gibi uzun zamana da ihtiyacınız olabilir. Hayatımıza dair değişimler yapmak istediğimizde değişimlerden önce korkulara rastlarız. Geleceği öngöremediğimiz için de alacağımız kararın uygun olup olmadığı bizi şüpheye düşürür. Yaşam boyunca hatalar yapabiliriz. Nedenlerimizi gözden geçirdiğimizde, korkularımızı aşıp onlarla yüzleşerek ilerlemeye karar vermek bizi hayatın içine katacaktır. Çoğu zaman en kötü seçenek karar vermemektir. Hareketsiz kalmak, değişime izin vermemek, bizi yolumuzdan alıkoyar. Bunun sonucu genelde diğer seçeneklerin sonuçlarından çok daha kötü olacaktır. (Derlenmiştir.)

Tercihler arasındaki ikilem çıkmazı

BURİDAN’IN EŞEĞİ