Yazılı tarihin ufkumuzu açan ilk ürünleri

Sümerolog, sözlükte Sümer dili ve eserleri ile uğraşan bilim adamı olarak yerini alır. Bunun yanı sıra Sümerolog, bilim dünyasının içerisinde en dar alana sahip uzmanlardır. Hatta 'en az olan hakkında en fazlasını bilen' insanın kusursuz bir örneğidir. Dünyası Orta Doğu diye bilinen dar bölgeden ibarettir ve tarihi Büyük İskender'in zamanından önceki olaylarla sınırlıdır. Bir yüzyıl öncesine kadar kadim devirlerde Sümerlerin varlığı bile bilinmemesi oldukça şaşırtıcı. Birkaç yüzyıl önce Orta Doğu'nun Mezopotamya olarak bilinen bölgesinde kazıya başlayan arkeologlar ve bilim insanları Sümerlerin değil Asur ve Babillerin izlerini araştırıyorlardı. Bu halklar ve uygarlıklar üzerine Yunan ve İbrani kaynaklarından oldukça fazla bilgi edinmişlerdi. Ancak Sümer ve Sümerlere ilişkin hiçbir fikirleri yoktu. Geçerli olan kaynaklarda bu halk ya da ülkelerine ilişkin bir iz bulunmuyordu. İki bin yılı aşkın süredir Sümer ismi tarihin belleğinden silinmiş durumdaydı. Günümüzde ise Sümerler artık Yakın Doğu'nun en iyi tanınan halklarından birini oluşturuyor. Amerika'nın ve dünyanın diğer önemli müzelerine dağıtılmış heykelleri ve kabartmalardan Sümerlilerin görünüşlerinin nasıl olduğunu biliyoruz. Maddi kültürlerini gösteren görkemli bir kesit -tapınaklarını ve saraylarını inşa ederken kullandıkları sütunlar ve tuğlalar, aletleri ve silahları, kap kacakları, arpleri ve lirleri, mücevher ve süs eşyaları- yine bu müzelerde bulunabilir. Dahası, bu müzelerin koleksiyonlarında bulunan ticari, hukuki, yönetsel belgelerin yazılı olduğu gerçekten de on binlerce (sözün gelişi değil, gerçekten) Sümer kil tableti bize kadim Sümerlerin toplumsal yapıları ve yönetsel düzenlemeleri hakkında pek çok bilgi verir. Hatta -nesneleri suskun ve hareketsiz bir bilim olduğundan arkeolojinin çoğunlukla en az üretken olduğu yerde- biz bir dereceye kadar Sümerlerin yüreklerine ve zihinlerine bile girebiliyoruz. Gerçekten de Sümer dini, etiki ve felsefesini gösteren edebi yaratıların yazılı olduğu çok fazla tablete sahibiz. Bütün bunlar, Sümerlerin büyük bir olasılıkla yazı dizgesini icat eden birkaç halktan biri olmalarından değil, aynı zamanda bunu canlı ve etkin bir iletişim aracı olarak da geliştirmelerinden kaynaklanmaktadır. MÖ 4000'li yılların sonlarına doğru, yaklaşık beş bin yıl önce, Sümerler ekonomik ve yönetimsel ihtiyaçlarının bir sonucu olarak kil üstüne yazı yazma düşüncesine büründüler. İlk girişimleri kaba ve resim yazı biçimindeydi. Bunlar yalnızca en basit yönetim kayıtları için kullanılabiliyordu. İzleyen yüzyıllar içerisinde Sümerli yazmanlar ve öğretmenler giderek yazı dizgilerini öyle değiştirdiler ve biçimlendirdiler ki resim-yazı niteliği tamamen ortadan kalktı ve hayli geleneksel, saf fonetik yazı dizgesine dönüştü. MÖ 3000 yılın ikinci yarısında Sümer yazı tekniği en karmaşık tarihsel ve edebi yapıtların bile kolaylıkla yazılmasına yetecek esnekliğe erişmişti. MÖ 3000'li yılların sonlarına gelindiğinde Sümerli yazarların o zamana kadar yalnızca sözlü anlatımlarında bulunan edebi yaratıların çoğunu -kil tabletler, prizmalar ve silindirlere- kaydettiklerine kuşku yoktu. Ancak, arkeolojik rastlantılar nedeniyle, aynı döneme ait on binlerce ekonomik ve yönetsel tablet, yüzlerce adak yazıtı bulunmasına karşın, bu çağın edebi belgelerinden henüz pek azı gün ışığına çıkmıştı. Sümerlerde okul, Sümerlerin uygarlığa yaptığı en önemli katkı olan çivi yazısı dizgesinin icadı ve gelişiminin doğal sonucuydu. İlk yazılı belgeler Uruk adlı bir Sümer kentinde bulundu. Bunlar, çoğu ekonomiyle ilgili ve yönetsel notların resim-yazıyla yazıldığı binlerce küçük kil tableti içerir. Ama içlerinde okuma ve alıştırma yapma amaçlı sözcük listeleri de bulunmaktadır. Bu da MÖ 3000'lerde bazı yazmanların öğretme ve öğrenme üstüne düşünmüş olduklarını gösterir. İlerleyen yüzyıllardaki ilerleme yavaşlamıştır. Ancak üç bin yılın ortalarından itibaren bütün Sümer'de yazı yazmanın resmen öğretildiği bazı okullar olduğu tahmin ediliyor. Sümerli Nuh Peygamberin memleketi olan kadim Şuruppak kentinde 1902-1903 yıllarında yapılan kazılarda MÖ 2500'lerden kalma çok sayıda 'ders kitabı' çıkarıldı. Bununla birlikte, Sümer okul sisteminin olgunlaşıp gelişmesi üçüncü bin yılın ikinci yansında oldu. Bu devre ait on binlerce kil tablet çıkarılmıştır. Ancak bu erken dönem tabletlerden hiçbiri Sümer okul sistemi, düzenlenmesi ve işleyiş yöntemi ile doğrudan ilgili değildir. Bu tür bilgi için MÖ ikinci bin yılın birinci yarısına gitmemiz gerekir. Bu dönemden, öğrencilerin günlük okul ödevlerinin parçası olarak hazırladıkları her türden alıştırmayla dolu yüzlerce uygulama tableti çıkarılmıştır. Bu yazılar, yeni başlayanın acemice çiziktirmelerinden, ilerlemiş ve 'mezun' olma noktasına gelmiş öğrencilerin incelikle kazıdığı göstergelere kadar geniş bir çeşitlilik gösterir. Sonuç olarak, bu kadim 'yazı defterleri' bize Sümer okullarında geçerli olan öğretim yöntemi ve eğitim programının yapısı hakkında pek çok şey söyler. Şansımıza, kadim Sümer öğretmenlerinin kendileri de okul yaşantısı üstüne yazmaktan hoşlanıyorlardı ve bu konudaki denemelerinden bazıları kısmen de olsa derlenmiştir. Tüm bu kaynaklardan Sümer okullarının amaçları ve hedefleri, öğrencileri ve öğretmenleri, eğitim programı ve öğretim yöntemlerinin bir görüntüsünü çıkarabiliyoruz. İnsanlık tarihindeki bu kadar eski bir devir için bu tek örnektir. Sümer Okulu başlangıçta, 'mesleki' diyebileceğimiz bir eğitim vermeyi amaçlıyordu - yani, ülkenin özellikle de tapınak ve sarayın ekonomik ve yönetsel gereksinimlerini karşılayacak yazmanlar yetiştirmek için kurulmuştu. Sümer okulları var olduğu sürece bu ana amaç olarak devam etti. Bununla birlikte, eğitimin yaygınlaşması ve gelişmesi sürecinde, özellikle de programının genişlemesiyle, okullar Sümer'de kültür ve bilim merkezleri haline geldi. Okullarda, zamanında geçerli olan tanrıbilim, bitkibilim, hayvanbilim, madenbilimi, coğrafya, matematik, dilbilgisi ve dilbilim eğitimi alan öğrencilerden, zaman zaman bu bilimlere katkıda bulunan bilim adamları, bilginler yetişti. Sümer okulunun başı, 'okulun babası' da denilen ummia, 'uzman,' 'profesör' idi, öğrencilere de 'okulun oğulları' deniyordu. Öğretmen yardımcısına 'ağabey' deniyordu; öğrencilerin kopyalaması için yeni tabletler yazmak, öğrencilerin kopyalarını gözden geçirmek ve ezberlerini dinlemek gibi görevleri vardı. Diğer öğretim elemanları 'çizimden sorumlu kişi' ve 'Sümerceden sorumlu kişi' idi. Ayrıca devamdan sorumlu gözetmenler ve olasılıkla disiplinden sorumlu 'kamçı görevlisi' vardı. 'Okulun babası'nın müdür olması dışında, okul personelinin hiyerarşik sıralaması konusunda bir bilgimiz yok; gelir kaynakları hakkında da bir şey bilmiyoruz. Büyük bir olasılıkla 'okulun babası' aldığı okul ücretlerinden ödemeleri yapıyordu. Kadim Sümer okul binasının görünüşü nasıldı? Mezopotamya'da yapılan kazılarda şu ya da bu nedenle okul olabileceği düşünülmüş yapılar bulunmuştur – bunlardan biri Nipur'da, diğeri Sippar'da ve üçüncüsü de Ur'dadır. Ancak, odalarında çok sayıda tablet bulunması dışında, sıradan ev odalarından bir farkları yoktur, dolayısıyla saptama yanlış olabilir. Bununla birlikte, 1934-35 kışında, Nippur'un kuzeyinde bulunan kadim Mari kentinde kazı yapan Fransızlar içinde bir, iki ya da dört kişinin oturabileceği pişmiş tuğladan sıraların bulunduğu, kesin olarak tipik bir sınıf özelliği sergileyebilecek iki oda bulmuşlardır. Kare şeklindeki tabletin bir kenarının uzunluğu yirmi üç santim; bu haliyle standart bir daktilo kağıdından daha küçük. Ne var ki bu tabletin yazmanı onu on iki sütuna bölmüş. En küçük yazısıyla, bu sınırlı alana altı yüz dizeden fazla tutan bir Sümer kahramanlık şiirini sığdırmayı başarmış. Bu şiiri 'Enmerkar ve Aratta Beyi' diye adlandırabiliriz. Şiirde işlenen karakterler ve olaylar neredeyse beş bin yıl öncesine gidiyorsa da, bizim çağdaş kulaklarımıza tuhaf bir biçimde tanıdık gelirler, çünkü şiir günümüz ve çağımızın güç-politikası tekniklerini çağrıştıran siyasi bir olay kaydıdır. Bir zamanlar, der şiir, yazarının doğumundan yüzyıllar önce, Enmerkar adında pek ünlü bir Sümer kahramanı yaşarmış. Dicle ve Fırat Irmaklarının arasında, güney Mezopotamya'daki Uruk kent-devletinde hüküm sürermiş. Uruk'un oldukça doğusunda, Aratta adlı bir diğer kent-devleti vardı. Uruk'dan yedi sıra dağ ile ayrılmıştı ve öyle yüksek bir dağın tepesine kurulmuştu ki, yaklaşmak zordu. Aratta, Mezopotamya'nın düz ovasında kurulmuş Enmerkar'ın kenti Uruk'da hiç bulunmayan maden ve taş yönünden zengin, gönençli bir kentti. Dolayısıyla, Enmerkar'ın özlem ve hırs dolu bakışlarını Aratta'ya ve onun zenginliklerine dikmesi şaşırtıcı değildi. Ora halkını ve yöneticisini kendi tebaası yapmayı aklına koyan Enmerkar, Aratta beyine ve sakinlerine karşı bir 'sinir harbi' başlattı. Morallerini bozmakta o kadar başarılı oldu ki, bağımsızlıklarından vazgeçip Uruk'a tabi oldular. Metin, esas olarak, iki Sümer kent-devleti arasında süren acı ve trajik bir iç savaşla ilgilidir; her ikisinin de geçici ve rahatsız bir süre için kıpırdayamayacak hale gelmeleriyle sona erer, kazananlar yalnızca ölüm ve yıkımdır. Sümerlerin, sözcüğün gerçek anlamıyla tarih-yazını üretmediklerini söylemek yerinde olur. Kuşkusuz hiçbir Sümerli yazar, çağdaş tarihçilerin düşündüğü anlamda süreçleri irdeleyerek ve altında yatan nedenlere dayanarak tarih yazmamıştır. Kendine özgü dünya görüşüyle sınırlı Sümerli düşünür tarihsel olayları, insanın çevresiyle etkileşiminin yavaş yavaş ortaya çıkan ürünü olarak değil de dünya sahnesinde tamamen hazır olayla olarak algılanıyordu. En erken 'tarihçiler'imizin hepsi, eldeki malzemeye bakılırsa, MÖ 2500'lerden başlayarak bir yüzyılı aşkın bir süre politik ve askeri alanda başat rol oynamış, güney Sümer'de bulunan Lagaş kentinde yaşamışlardı. Lagaş, Ur-Nanşe tarafından kurulmuş etkin bir hanedanlığın hükümdarlarınca yönetiliyordu. Ur-Nanşe'nin zamanından Urukagina'nınkine kadar süren dönemin politik tarihini, herhalde saray ve tapmak arşivcileri olan ve anlattıkları olaylar üzerine ilk elden bilgi alan adsız 'tarihçiler'in hazırladığı bir grup çağdaş kayıttan öğreniyoruz. Ayrıca kadim Sümer 'tarihçiler'i adak yazıtlarında yalnızca çatışmaları ve savaşları yazmakla kalmayıp, belli toplumsal ve ekonomik olayları da yazmışlardır. İlk yazılı toplumsal reform, MÖ 2400'de Sümer kent-devleti Lagaş'ta yapılmıştır. Yüksek ve türlü türlü verginin zorla toplanması ve tapınaklara ait mülkiyetin giderek artırılması gibi iğrenç ve her yerde ortaya çıkan bürokrasinin uygulandığı 'eski günler'deki yolsuzluklara karşı yöneltilmişti. Gerçekten de, kendilerini aldatılmış ve büyük baskı altında duyan Lagaşlılar eski Ur-Nanşe hanedanını devirip, kendilerine başka bir aileden hükümdar seçerler. Kente yasa ve düzeni yeniden getiren ve yurttaşlarına 'özgürlük tanıyan' bu Urukagina adlı yeni İşakku'dur. Bunlar, yeni bir kanalın anısına Urukagina'nın arşivcileri tarafından düzenlenmiş ve yazılmış bir belgede anlatılmaktadır. MÖ üçüncü bin yılda yasa altında özgürlüğün Sümerlerce bir yaşam biçimi olarak bilindiği açıklığa kavuşmuştur. Urukagina devrinde yasaların maddeler halinde yazılıp halka resmen bildirilip bildirilmediği konusu hala belirsizdir; o döneme ilişkin hiçbir yasa kitabesi, en azından şimdiye değin bulunamamıştır. Ama bu pek de anlam taşımaz. Çünkü uzunca bir süre en eski olarak bilinen yasa MÖ yaklaşık 1750'ye tarihleniyordu, ancak yakın yıllarda daha önceki bir tarihten kalma üç yasa gün ışığına çıkarıldı. Bunların en eskisi MÖ üçüncü bin yılın sonlarından kalma Sümer kralı Ur-Nammu'nun yasasıdır. 1889-1900 yıllarında yapılan kazılarda çıkarılmış olmasına karşın, ancak bir rastlantı sonucu, 1952 yılında saptanmış ve çevirisi yapılmıştır. 1947 yılına değin gün ışığına çıkarılmış en kadim yasa kitabesi, MÖ yaklaşık 1750'de iktidara gelen ünlü Sami kral Hammurabi tarafından bildirilmiş olandı. Babilce olarak bilinen Sami dilinde, çivi yazısıyla yazılmış olan bu yapıt, övüngen bir giriş ile lanetler yağdıran bir son söz arasına sıkıştırılmış üç yüze yakın yasayı içerir. Yasanın yazılı olduğu diyorit kabartma şimdi görkemli ve etkileyici havasıyla Louvre'da bulunmaktadır. Yasal ayrıntıların bütünlüğü ve çok iyi korunmuş olması bakımından şimdiye değin çıkarılmış yasal belgelerin en çarpıcısıdır - ancak çağı ve eskiliği açısından aynı şey söylenemez. 1947'de, Hammurabi'den yüz elli yıl önce yaşamış Kral Lipit-lştar tarafından bildirilmiş bir yasa kitabesi gün ışığına çıkarıldı. Lipit-İştar yasası olarak adlandırılan bu yasa kabartma üzerine değil, güneşte kurutulmuş bir kil tablet üzerine çivi yazısı ile Sümer dilinde yazılmıştır. Tablet bu yüzyılın başlarında çıkarılmış, ancak çeşitli nedenlerden ötürü saptanamamış ve yayımlanmadan kalmıştır. Metin o zamanda onarılır ve çevrilirken, bir giriş, bir son söz ve otuz yedi tanesi tamamen ya da kısmen korunmuş belirsiz sayıda yasadan oluştuğu görülmüştü. Ancak Lipit-lştar'ın, dünyanın ilk yasa-koyucusu unvanı kısa ömürlü oldu. 1948'de, Bağdat'taki Irak Müzesi müdürü Taha Bakır, o zamanlar pek bilinmeyen Harmal adlı bir höyükte kazı yaptığı sırada daha eski bir yasa kitabesinin yer aldığı iki tablet keşfettiğini bildirdi. Hammurabi yasası gibi, Sami dilinde yazılmışlardı. Yasalardan önce yer alan kısa girişte (son söz yoktur) Bilalama adlı bir kraldan söz edilmektedir; Lipit-İştar'dan yetmiş yıl kadar önce yaşamış olabilir. MÖ 1850 dolaylarında Sümer ülkesinde bir cinayet işlendi. Üç kişi -bir berber, bir bahçıvan ve mesleği bilinmeyen biri- Lu-lnanna adlı bir tapınak görevlisini öldürürler. Katiller, belirtilmeyen bir nedenle, kurbanın Nin-dada adındaki karısına kocasının öldürüldüğünü haber verirler. Garip bir biçimde, kadın onların sırrını saklar ve yetkililere bildirmez. Ama o zaman bile, en azından uygar Sümer yurdunda, adaletin kolu uzun ve kesindi. Cinayet, Kral Ur-Ninurta'ya başkenti lsin'de bildirildi ve o da davayı Nippur'daki mahkeme işlevi gören Yurttaşlar Meclisi'nin önüne çıkardı. Tablet üzerine Sümer dilinde yazılmış bu cinayet mahkemesinin kaydı, Chicago Üniversitesi Doğu Enstitüsü ve Pennsylvania Üniversite Müzesi'nin 1950'de yaptığı ortak bir kazıda ortaya çıkarıldı. Tabletteki Sümerce sözcük ve deyimlerin bazılarının çevirisi hala kuşkulu olmakla birlikte, metnin genel anlamı oldukça kesindir. Tabletin bir köşesi kırıktı, ancak eksik satırlar Üniversite Müzesi'nin daha önceki kazısında Nippur'dan çıkardığı, aynı metnin bir başka kopyasının küçük bir parçasından tamamlanabildi. Aynı kayıttan iki kopya bulunmuş olması, 'suskun kadın' davasında Nippur Mahkemesi'nin aldığı kararın, bizim Anayasa Mahkemelerimizin aldığı bir karar gibi, bütün Sümer hukuk çevrelerinde örnek bir dava olarak tanındığını gösterir. MÖ üçüncü bin yılın sonlarına doğru yaşamış olan isimsiz bir Sümerli hekim, meslektaşları ve öğrencileri için en değerli tıbbi reçetelerini bir araya getirip kaydetmeye karar verdi. Islak topraktan 16 santim uzunluğunda 9,5 santim genişliğinde bir tablet hazırladı, kamış kalemin ucunu eğik biçimde yonttu ve zamanın çivi yazısıyla gözde ilaçlarının bir düzinesini tablete kaydetti. insanlığın bilinen en eski tıp 'el kitabı' olan bu kil belge, bir Amerikan kazı ekibince ortaya çıkarılıp Philadelphia Üniversite Müzesi'ne götürülünceye değin, dört bin yılı aşkın süre Nippur kalıntıları altında gömülü kalmıştır. Amerikalı bir ekibin lrak'ta yaptığı kazılarda bulunan 3500 yılı aşkın bir zamandan öncesine ait küçük bir kil tablet, tarım tarihinde temel öneme sahip bir belgenin onarımını olanaklı kıldı. 1949-50 kazılarında, kadim Sümer kenti Nippur'da 7 buçuğa 11 buçuk santimetre boyutlarındaki söz konusu tablet çıkarıldı. Bulunduğu sırada oldukça kötü durumdaydı. Ama Üniversite Müzesi laboratuvarında bir kez daha fırınlanıp, temizlendikten ve onarıldıktan sonra hemen bütün metin okunabilir hale geldi. Parçalar bir araya getirildiğinde 108 satıra ulaşan bu belge, bir çiftçinin oğluna bir yıl içinde gerçekleştirdiği tarımsal etkinliklerde kılavuzluk etmesi amacıyla verdiği talimatları içerir. Bu öğütler mayıs-haziran aylarında tarlaların sular altında kalmasından başlar ve gelecek nisan-mayıs aylarında yeni alınan ürünün ayıklanması ve tanelerinin ayrılmasıyla sona erer. Sümerler, sözcüğün bugün anladığımız anlamıyla sistematik bir felsefe geliştirmeyi başaramadılar. Gerçeğin ve bilginin temel yapısıyla ilgili hiçbir soru sormamışlardır, bundan dolayı ela bilgi kuramı diye adlandırdığımız felsefi temel ve sınırlara karşılık oluşturacak hiçbir şey geliştirmemişlerdir. Bununla birlikte, evrenin doğası, özellikle kökeni ve işleyiş düzeni üzerine düşünüp, tartışmışlardır. MÖ üçüncü bin yılda, kozmik düşünsel tartışmalarından çıkan bazı sorulara doyurucu yanıtlar bulmaya çalışan bir grup Sümerli düşünür ve öğretmenin ortaya çıktığını düşündüren geçerli nedenler vardır; öyle zekice bir kozmoloji ve tanrıbilimi inancı geliştirmişlerdir ki, öğretileri kadim Yakın Doğu'nun çoğu bölgesinde temel inanç ve dogma haline gelmiştir. Uzun zaman, 'Süleyman'ın Meselleri' kitabının yazılı insanlık tarihindeki en eski' atasözleri ve özdeyişler derlemesi olduğuna inanıldı. Ancak yüz elli yıl kadar önce kadim Mısır uygarlığının keşfedilip, aydınlığa çıkarılmasıyla Süleyman'ın Meselleri'nden çok önce yazılmış Mısır atasözleri ve ahlaksal kuralları ortaya çıkarıldı. Yine de, bunlar yazılı insanlık tarihinin en eski aforizmaları ve atasözleri değildi. Sümer atasözü yazıtları, hepsi olmasa da, bilinen Mısır derlemelerinden birkaç yüzyıl daha geriye gider. Sümerli yazarlar sayısız atasözü derlemelerine yalnızca her türden düstur, özdeyiş, özlü söz, atasözleri, yakıştırmalar ve paradoksları almakla kalmamışlar, fablları da dahil etmişlerdi. Bunlar, anlatı biçiminde kısa bir girişi, öykünün vurucu dizesini oluşturan kıssadan hissenin izlediği yapılarıyla klasik 'Ezop' fablına oldukça yakındırlar. Hatta zaman zaman iki karakter arasında öne çıkan bir konuşma da bulunur. Yunanlılar ve Romalılar, hayvan fablları edebi türünün doguşunu, tö altıncı bin yılda Küçük Asya'da yaşamış olan Ezop'a bağlarlardı. Buna karşın, Ezop'a yüklenen fabllardan en azından bir kısmının ondan çok önce de var olduğu günümüzde bilinmektedir. Her durumda, 'Ezopik' türdeki fabllar Ezop dogmadan bin yılı aşkın zaman önce Sümer'de bulunuyordu. Hayvanlar Sümer bilgelik edebiyatında büyük rol oynamışlardır. Son birkaç yılda Sümerologlar, memeliler, kuşlar ve sözde alt sınıf hayvanlardan böceklere varana kadar yaklaşık 64 farklı hayvan türünün yaşamıyla ilgili toplam 295 atasözünün ve fablın parçalarını birleştirip, çevirilerini yaptı. Elde bulunan malzemelerden yola çıkarak, bu metinlerde çeşitli hayvanların ortaya çıkış sıklığının bile başlı başına öğretici olduğu sonucuna varılabilir. MÖ yedinci yüzyılda hüküm sürmüş kral Asurbanipal'in uzun zamandır toprak altında kalan kütüphanesinden çıkarılan kil tabletlerden birinde, Yaratılış Kitabı'ndaki tufan öyküsüyle dikkat çekici benzerlikler taşıyan bir tufan miti bulduğunu ve çözdüğünü açıkladı. Bildiri, bilim çevrelerinde büyük heyecan yaratmakla kalmayıp tüm dünyada da geniş yankı uyandırdı. Londra'da çıkarılan Daily Telegraph gazetesi, hemen Ninova'da yapılacak yeni bir kazıya maddi destek sağlamaya gönüllü oldu. George Smith kazıları yapmayı üstlendi ancak sağlığı ve yapısı Yakın Doğu'ya uygun değildi. Genç yaşında, otuz altısındayken, çalışma alanında öldü. Babil tufan öyküsünü bulduğunu açıkladıktan kısa bir süre sonra, Asurbanipal kütüphanesindeki tablet ve parçalar üzerinde çalışmalarını sürdüren Smith, bu tufan mitinin uzun bir şiirin küçük bir parçası olduğunu fark etti; kadim Babillilerin kendileri de bu şiire 'Gılgamış Devri' demişlerdi. Kadim yazmanlara göre, her biri yaklaşık üç yüz dizelik on iki şarkı ya da uzun şiirden oluşuyordu. Asurbanipal kütüphanesinde her şiir ayrı tabletler üzerine yazılmıştı. Tufan öyküsü on birinci tabletin büyük bölümünü kapsıyordu. Uygarlık tarihinde değişik devirlerde ve yerlerde ortaya çıkan Kahramanlık Çağları'nın yalnızca edebi imgelem ürünleri olmayıp, gerçek ve önemli toplumsal görüngüleri yansıttıkları günümüz tarihçileri tarafından artık kabul edilmektedir. En iyi bilinenlere örnek olarak şu üçünü gösterebiliriz; IÖ ikinci bin yılın sonlarına doğru Yunan ana karasında gelişen Yunan Kahramanlık Çağı; Yunanistan'ınkinden yalnızca bir yüzyıl kadar sonrasına tarihlenebilecek Hindistan'ın Kahramanlık Çağı ve IS dördüncü yüzyıldan altıncı yüzyıla değin Kuzey Avrupa'nın büyük bölümünde egemen olmuş Germen Kahramanlık Çağı. Bu üç Kahramanlık Çağı toplumsal yapı, devlet düzeni, dinsel kavramlar ve estetik ifade konularında büyük benzerlikler gösterir. Kökenleri ve varlıklarını benzer toplumsal, politik ve düşünsel etkenlere borçlu olduklarına kuşku yoktur. Sümer kahramanlık şiirleri dünya tarihi ve edebiyatına yeni bir Kahramanlık Çağı sunan bir destan edebiyatı oluştururlar - Sümer Kahramanlık Çağı. Olasılıkla bu çağ MÖ üçüncü bin yılın ilk çeyreğinde doruğuna ulaşmasına ve dolayısıyla Hint-Avrupa Kahramanlık Çağlarının en eskisinden bile 1500 yıl önce gelmesine karşın, kültür örüntüsü uzun zamandır bilinen tipik Kültür Çağlarınınkiyle dikkat çekici bir biçimde benzemektedir. İstanbul Eski Şark Eserleri Müzesi'nde, 2461 numaralı küçük bir tablet insan elinden çıkma en eski aşk şarkılarından biriydi. Bu şarkı, birkaç kıtaya ayrılmış, güzelliğin ve aşkın şarkısını söyleyen, sevinçli bir gelin ve Şu-Sin adlı (dört bin yıl önce Sümer ülkesinde hüküm süren) bir kralla ilgiliydi. Bunun dünyevi, yalnızca 'bir erkek ve genç kız' arasındaki aşkın şarkısı olmadığı çok geçmeden ortaya çıktı. Bir kral ve seçilmiş geliniyle ilgiliydi; kadim ayinlerin en kutsalı olan 'kutsal evlilik' ayini sırasında söylenmek üzere yazıldığına kuşku yoktu. Çok eskilere dayanan bu tören yılın ilk günü yapılıyordu ve müzikli, şarkılı, danslı şölen ve şenliklerin öncesinde yer alıyordu. İstanbul'daki küçük tabletin üzerindeki şiir, büyük bir olasılıkla bu Yeni Yıl kutlamalarından birinde Kral Şu-Sin'in seçilmiş gelini tarafından söylenmiştir. Üniversite Müzesi'nde 29-15-166 numarayla kataloğa alınan bir tablet kadim Sümerlerin hazırladığı bir 'kitap listesi'dir. Tablet, altı buçuk santimetre boyunda ve dört santimetre genişliğindedir. Her iki yüzünü ikişer sütuna bölen yazmanı, çok ince yazılar kullanarak bu tablete altmış iki edebi eserin başlığını yazmayı başarmıştır. İlk kırk başlığı, 10-11, 20-21, 30-31 ve 40-41 numaraları arasına çizgi koyarak on gruba ayırmıştır. Kalan yirmi ikisini, biri dokuz diğeri on üç başlıktan oluşan iki gruba ayırmıştır. Ancak Sümer edebi yapıtlarının başlıkları ilk dizelerinden -genellikle de dizenin ilk sözcüklerinden-oluştuğundan, ilk dizeleri kırık ya da ciddi biçimde hasar görmüş şiir ve denemelerin başlıklarını saptayabilmek pek de olanaklı değil. Klasik mitolojide Altın Çağ, insanların zahmet çekmeden, didişmeden yaşadığı kusursuz bir mutluluk çağı olarak betimlenir. Sümer edebiyatında da, insanlığın ilk Altın Çağı düşüncesini konu alan bir tablet mevcut. Altın Çağ'a ilişkin Sümer görüşü 'Enmerkar ve Aratta Ülkesi' destanında bulunur. Bu destan içindeki yirmi bir dizelik bir pasajda, bir zamanlar barış ve güven içinde olan ve insanın bu neşeli ülkeden çıkışıyla sona eren bir devirden söz edilir. Sümer ağıtları, ülkelerine, kentlerine ve tapınaklarına yapılan sürekli saldırılara karşı Sümerli ve Akadlı şairler tarafından yaratılıp geliştirilmiş melankolik bir edebiyat türüdür. Kökleri MÖ yirmi dördüncü yüzyıla, Urukagina çağına değin gidebilir. Urukagina'nın arşivcilerinden biri bize, Umma Sümerlerinden Lugalzaggesi tarafından yakılıp, yağmalanmış ve kirletilmiş Lagaş tapınakları ve kutsal alanlarının oldukça ayrıntılı listesini içeren bir belge bırakmıştır. İlk bakışta bu belge, Lugalzaggesi'nin Lagaş'a karşı işlediği günahların sıradan bir dökümü gibi görünse de, günahkarın gücendirilen tanrıların eliyle cezalandırılabilmesi için 'günü gününe rapor etme' amacıyla derlenmiştir. Öyle bile olsa, ıstırap ve acısını da katarak kutsal alanların harap edilişinin ayrıntılarını vermesindeki sadelik, kutsal irade önündeki tevekkül ve suçlunun cezalandırılacağına duyulan inanç, büyük ölçüde daha geç devirlerden elimize ulaşan duygusal bakımdan çok daha açık bir biçimde ağıtları çağrıştırır. Sümer ve Akad'ın en ünlü krallarından biri, Üçüncü Ur Hanedanlığı'nın kurucusu Ur-Nammu'nun oğlu, yaklaşık yarım yüzyıl hüküm sürmüş olan Şulgi'dir. Gerçekten de, Şulgi'nin bütün kadim dünyanın en seçkin ve etkin hükümdarlarından biri olduğunu söylemek abartı değildir; olağanüstü bir askeri lider, titiz bir yönetici, yorulmak bilmez bir tapınak kurucusu ve kültür hamisi olarak ün salmıştır. Sümer'in politik gücünü ve etkisini doğuda Zagros sıradağlarından batıda Akdeniz'e kadar yaymıştır. Sarayda ve tapınaklarda etkili bir muhasebecilik ve hesaplama dizgesi kurmuş, takvimi yeniden düzenlemiş ve bütün ülkede ağırlık ve uzunluk ölçülerine bir standart getirmiştir. Babasının yapımını yarım bıraktığı Sümer'in en görkemli basamaklı kulesini, Ur zigguratını tamamlamış ve bazı Sümer kentlerinde pek çok dini yapı inşa ettirmiştir. Son olarak, geçen yıllarda iyice ortaya çıktığı gibi, Şulgi savurgan bir güzel sanatlar hamisiydi ve özellikle edebiyata ve müziğe düşkündü - Ur ve Nippur'da Sümer'in iki büyük edubba'sını kurmuş ve cömertçe desteklemiştir. Sümerli şair ve yazarların onun adını yücelten ve öven ilahiler yazmakta birbirleriyle yarışmalarında şaşılacak bir yan yoktur. Bunlar içinde en göze çarpanlardan birisi 101 dizelik bir ilahidir. Kralın ağzından yazılmış bu ilahide kral kendisini hız yeteneğini kült amaçlı kullanan bir koşu şampiyonu, yolları ve ana yolları geliştirmek ve 'dostça insanlar' tarafından işletilen yorgun yolcuların kalıp dinlenebilecekleri bahçeli dinlenme evleri yaptırmakla -günümüz otellerinin kadim karşılıkları- yolculuğu zevkli ve güvenli hale getiren kişi olarak anlatır. Kadim Yakın Doğu'dan türünün bilinen tek örneği olan bu eşsiz yapıt, olasılıkla oğullarından birinin hastalığı nedeniyle endişelenip, üzüntü çeken Şulgi'nin karısının ağzından yazılmış bir şarkıdan oluşur. Genelde bütün ninnilerde olduğu gibi, annenin şarkısının büyük bölümü doğrudan çocuğa söylenmiştir, ama korunmuş pasajlardan bazılarında çocuğundan üçüncü kişi olarak söz eder, bir pasajda da anne kişileştirilen Uyku'yla konuşur. Şiir, annenin oğlunun büyüyüp, güçlü olacağı konusunda kendini avutmak ister gibi söylediği istek ve özlem dolu bir ururu şarkısıyla (belki bir sevinç şarkısı) başlar. U-a a-u-a Ururu şarkımda -büyüsün İdeal Sümer annesinin dikkate değer bir edebi portresini bize sunan bu sıra dışı yapıt, Ludingirra adlı kişinin Nippur'daki annesine götürmesi için bir 'kraliyet' ulağına teslim ettiği, bütünüyle gösterişli ve süslü bir dille yazılmış bir mektuptan oluşur. Ulak annesini tanımadığından, Ludingirra onu tanımasına yardımcı olacak beş özelliğini anlatır. Ama aslına bakılırsa, bunlardan hiçbiri de amaca uygun ayırt edici bir özellik ya da açıklık taşımıyor; metindeki bu giriş, düşlerindeki annenin portresini çizebilmek için yazar tarafından kullanılmış edebi bir araçtır. Hayatta olan annesine aşk şarkısını adayan aynı Ludingirra, babası ve karısının ölümü üzerine onlara da, ikisi de gömme töreni şarkısı biçiminde olan, sevgisini gösteren övgüler yazmıştır ve bunlar mersiye türünün bilinen ilk örneklerindendir. Olasılıkla MÖ ikinci bin yılın ilk yarısında Nippur kadim kentinde yazılmış olan tablet - ilk kez MÖ yaklaşık 2000'de oluşturulmuş olabilir - yazman tarafından dört sütuna bölünmüştür. Bir çizgiyle ayrılmış, farklı uzunluklarda iki yapıttan oluşur. Daha uzun olan ilki metnin 112 dizesini içerirken, ikincisi yalnızca 66 dizedir. İki yapıtın metninin altına çizilen iki çizgiden sonra, üç satırda yapıtların adları, ayrı ayrı ve birlikte içerdikleri dize sayısı verilmiştir. Geç Antik ve Orta Çağ Avrupa'sında sevilen bir tür olan atışmanın ilk örnekleri ve öncelleri olan Sümer tartışmaları, Sümer yazarlarının gözdesiydi - bunların tartışmacı, zıtlık gösteren içerikleri Sümerli davranış örüntüsünün fazlasıyla hırslı ve saldırgan yapısıyla uyuşuyordu. Bu tartışmaların en ilginç özeliklerinden biri, yazarın, yapıtın sonuna kadar galip olanı açıklamamasıdır ve kuşkusuz bu, karşılaştırılan çifte yüklenen göreli değere bağlıdır - Kış Yaz'a, Tahıl Sığır'a, Kuş Balık'a, Ağaç Kamış'a, Bakır Gümüş'e üstün gelir. Sümer'de balıkçılık ve balıkçılık endüstrisi, özellikle tarihinin ilk bin yıllarında başlıca yiyecek sağlama kaynaklarından biriydi. Sümer ekonomi ve sözlük metinlerinde bine yakın farklı balık türünden söz edilir. 'Balığım, bir ev ....