Osmanlı'nın ilim yuvası Darülfünun’un iz bırakan hocaları

Ahmet Mithat Efendi kimdir? Orta halli bir esnaf ailesi içinde ve güç şartlar altında yetişen Ahmet Mithat Efendi, babasının ölümü üzerine,1857 yılında ağabeyinin memuriyette bulunduğu Vidin'e gitti. Orada başladığı sıbyan mektebini Tophane'de bitirdi. Midhat Paşa'nın Niş valiliği sırasında yine ağabeyi ile Niş'e gitti, rüşdiye tahsilini orada tamamladı. Mithat Paşa'nın Tuna valiliği üzerine Rusçuk'a giden Ahmed Midhat, Vilâyet Mektûbî Kalemi'nde 1864'te ilk memuriyetine başladı. Kendi adını bu zeki ve kabiliyetli gence veren Midhat Paşa, onu Fransızca çalışmaya teşvik etti ve imkânlar sağladı. Bağdat valisi olan Midhat Paşa, yeni vazifesine giderken kalabalık maiyeti arasında, ağabeyi ile birlikte Ahmed Midhat'ı da götürdü. İlk kitapları olan Hâce-i Evvel serisi ile Kıssadan Hisse'yi burada yazdı. Bağdat mutasarrıfı olan ağabeyinin ölümü üzerine memuriyetinden ayrılarak İstanbul'a döndü. Ağabeyininki ile beraber çok kalabalıklaşan ailenin geçim sıkıntısı omuzlarına yüklendi. Cerîde-i Askeriyye'ye başmuharrir oldu. Bunun yanı sıra, Tahtakale'de oturduğu evde kurduğu matbaada, aile fertlerinin de katılmasıyla kendi kitaplarını neşre başladı. Bu neşriyatta muharrir, mürettip, dağıtıcı olarak kendisinden ve ailesinden başka yardımcısı olmadı. Ahmed Midhat, ölümüne kadar Takvîm-i Vekayi' ve Matbaa-i Âmire müdürlüğü, Meclis-i Umûr-ı Sıhhiyye âzalığı ile reisliğinde ve çeşitli hocalıklarda bulunmuş, 1889'da Stockholm'de toplanan Şarkiyatçılar Kongresi vesilesiyle iki buçuk ay süren bir Avrupa seyahati de yaptı. II. Meşrutiyet'ten sonra emekli olarak bir müddet Dârülfünun, Medresetü'l-vâizîn ve Dârülmuallimât'ta genel tarih, dinler tarihi, felsefe tarihi, eğitim tarihi gibi dersler okuttu. 28 Aralık 1912'de fahrî olarak hizmet ettiği Dârüşşafaka'da vefat etti. 1845'ten 1900'e kadar çeşitli sebeplerle üç kez açılıp kapanan Darülfünun, Osmanlı'da yükseköğrenimin verildiği önemli bir merkezdi. II. Abdülhamid'in açtığı bu yükseköğretim kurumunda İlahiyat Şubesinde Tarih-i Edyan (Dinler tarihi) dersini Ahmet Mithat Efendi verdi. Aynı zamanda İlahiyat Fakültesi Meclis üyesi ve İlahiyat Fakültesine yeni bir müfredat hazırlayan heyet üyesiydi. Ahmet Mithat Efendi ve genel tarih, felsefe tarihi, eğitim tarihi gibi dersleri 1912'de yılında vefat edene kadar okuttu. Ahmet Mithat Efendi, yüzyılın ilk Osmanlı dinler tarihçisi olarak Darülfünûn İlahiyat Şubesinde dinler tarihi dersinin konmasını sağlamakla kalmamış, sırf bu iş içim üç yüz sayfayı aşkın bir ders yazmıştı. Ahmet Mithat'ın Tedrisi Tarih-i Edyan kitabı buradaki ders notlarından oluşur. Ahmet Mithat Efendi'yi dönemin önde gelen şahsiyetlerinden bir yapan en önemli özelliği halkın yaşadığı dünyayla irtibatını kurmak adına onu gereğince bilinçlendirme çabasıydı. Durmadan ve yılmadan bu kadar çok eser vermesi bu bilincin sonucuydu.1889'da Stockholm'de toplanan Şarkiyatçılar Kongresi'ne Osmanlı Devletini temsilen katılan Ahmet Mithat, Batı kültürünün halka doğru ve gerçekçi bir şekilde aktarılmasını savundu. Bu bağlamda birçok eser kaleme alarak bu kültürün eğrisi ve doğrusuyla anlaşılmasını istedi. Dönemindeki İslam aleyhindeki iddialara da cevap veren Ahmet Mithat, Hristiyanların misyonerlik adı altında neşrettiği metinlerindeki İslam'a hakaret yazılarına kesin bir dille reddiyeler yazar. Hatta Katolikleri eleştiren Amerikalı yazar John W. Draper'in kitabını İslam eleştirilerini verdiği cevaplarla Niza-i İlm ü Din başlığıyla çevirir. Şehbenzade Filibeli Ahmet Hilmi kimdir? Günümüzde Bulgaristan sınırları içinde kalan Filibe'de doğan Şehbenzade Ahmet Hilmi, Filibe'de başladığı öğrenimine İstanbul'da devam etti. Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi'ni bitirince Posta ve Telgraf Nezâreti'nde, ardından Düyûn-ı Umûmiyye Nezâreti'nde çalışmaya başladı. İstanbul'da bir süre Dârülfünun'da felsefe müderrisliği yaptı ve Cem'iyyet-i Tedrîsiyye-i İslâmiyye üyeliğinde bulundu. 'Hangi Meslek-i Felsefeyi Kabûl Etmeliyiz? Dârü'l-Fünûn Efendilerine Tahrîrî Konferans' isimli eserini, Darülfünun müntesiplerinin kendisine bu konuda yönelttikleri soru üzerine yazılı bir konferans şeklinde kaleme aldı. Son dönem Osmanlı fikir adamı olan Ahmet Hilmi, İttihat ve Terakkî Cemiyeti'ni ağır bir dille eleştirmekten çekinmedi. Hem bu eleştirileri hem de Siyonizm'e ve masonluğa yönelik suçlamaları yüzünden dergi ve gazeteleri sık sık kapatıldı. Beklenmedik bir şekilde ölümü bakır zehirlenmesine bağlandıysa da masonlarla ilgili neşriyatından dolayı bir komploya kurban gittiği de ileri sürülmüştür Döneminin dinî ve fikrî sorunlarıyla ilgilenmiş, tasavvufta vahdet-i vücûd anlayışına meyletmiş, ayrıca edebiyatla da meşgul olmuştu. İslam dini aleyhine serdedilen asılsız bir takım iddiaları reddetmede, özellikle maddeci pozitivist cereyanlara karşı durmada önemli hizmetleri olmuş ve birçok eser bırakmıştı. Hayatla yenileşme arasında kuvvetli bağların bulunduğunu kabul eden Şehbenderzâde, hayatla mevcut durumu koruma fikrini birleştirmenin imkân dâhiline girmediğini söyler ve asırlardan beri dinle ilgilenmelerin İslâm toplumunu zaman dışında yaşatmaya çalıştıklarını, bunun da büyük bir hata olduğunu belirtir. İtikadî esaslarda değişimin düşünülemeyeceğini, fakat sosyal hayatta farklı ihtiyaçların ortaya çıkabileceğini, bunun için içtihadın tekrar işler hale getirilmesinin gerektiğini vurgular. Yapılacak şey, içtihat anlayışı çerçevesinde dinî meselelere dair hükümleri ilmî esaslarla bağdaştırmak ve durmadan çalışıp fikir üretmek. İçtihat kapısının kapandığını söylemek insanların sosyal ihtiyaçlarını görmemek demektir. Bu ihtiyacın karşılanması için bir yüksek içtihat meclisinin kurulması ve bütün mezheplerden yararlanmak suretiyle problemlere çözüm getirecek ortak noktaların belirlenmesi bir zaruret haline geldiğini de söyler. Yahya Kemal kimdir? Çevresinde her zaman bir aydın halkası oluşan şairlerimizden Yahya Kemal Beyatlı, 1884 yılında Üsküp'te dünyaya geldi. Vefa Lisesi'ni bitirdikten sonra uzun süre Fransa'da kaldı. Burada Fransız edebiyatını ve edebiyatçılarını yakından tanıma olanağı buldu. Divan şiiri üzerinde yoğunlaştı. Yurda dönünce Siyasal Bilgiler Fakültesine girdi. Darülfünunda edebiyat ve tarih dersleri verdi. Gazete ve dergilerde yazılar yazdı. Yahya Kemal 1912'de yurda döndüğünün ertesi yılı Darülşafaka'ya edebiyat ve tarih hocası olarak atandı. Daha sonra Sultan Selimdeki Medresetü'l vaizin de medeniyet tarihi hocalığı yaptı. Bu arada edebiyat ve tarihe dair verdiği konferanslar sayesinde 14 Ekim 1915'de Darülfünun'da Medeniyet tarihi hocası oldu. Kişiliğinde ve eserlerinde Paris'te okurken Fransız şairleri büyük ölçüde etkili oldu. 'Ok' şiiri hariç bütün şiirlerini aruz ölçüsüyle yazdı. Şiirlerinde Boğaziçi, Türk Musikisi, İstanbul'un tarihi ve doğal güzelliklerine yer veren Yahya Kemal'in olgunluk dönemi şiirlerinde ise Osmanlı Medeniyet ve Kültürü, tarih ve vatan sevgisi yer aldı. Duygu ve düşünceyi düş ve ustalıkla kaynaştıran Yahya Kemal'in şiirlerinin konusunu aşk, tabiat, deniz, ölüm ve sonsuzluk oluşturdu. Kendi Gök Kubbemiz, Eski Şiirin Rüzgârıyle, Eğil Dağlar, Aziz İstanbul gibi pek çok yapıta imza attı. Edebiyat tarihimizde, çevresinde bir sohbet halkası oluşmuş şair ve yazarlara sıkça rastlanır. Çevresinde bir aydın halkası oluşan şairlerimizden biri de Yahya Kemal'dir. Söz ustası Yahya Kemal, Osmanlı'dan tevarüs ettiği ve Fransa'dan edindiği zengin kültürel birikimi ve hoş sohbetiyle dönemin aydınlarını kendisine çeken bir şairdi. Başta tarih olmak üzere, şiir, müzik, resim, mimarî gibi sanatlara ve tabii ki İstanbul'a ilişkin derin bilgisi ve deneyimleriyle yârânı kendisine hayran bırakırdı. Mehmet Akif'in ilk hocalığı Mehmet Akif'in ilk hocalığı 1906'da başladığı Halkalı Baytar Mektebi'ndeki kitabet-i resmiye' muallimliğiydi. Bu görevinin yanında bir yandan da Çiftli makinist Mektebi'nin Türkçe öğretmenliğini de yapmıştı. Mehmet Akif'in en uzun hocalığı Sırat-ı Müstakim'i çıkarmaya başlamasından üç ay sonra 21 Kasım 1908'de tayin edildiği ve 1914 yılına kadar sürdürdüğü Darülfünun'da oldu. Burada edebiyat-ı Osmaniye müderrisi olan Mehmet Akif, Tevfik Fikret'ten boşalan bu alana getirildi. Prof. Dr. Ali Nihat Tarlan'ın aktardığına göre, Akif'in Darülfünunda girdiği ilk derste talebesine ilk sözü olmuşu: ' Efendiler, ne burası bir darülfünundur ne siz bir darülfünun talebesisiniz, ne de ben bir darülfünun hocasıyım! Evvela bunu bilelim, kendimizi aldatmayalım. Şimdi dersimize başlayabiliriz.' Mehmet Akif'in öğrencisi anlatıyor: Derste kendi şiirlerini rica ettik, okumadılar. Bir gün 'Feride ile Cemile'yi bir arkadaş okudu, gülerek; 'Öyle ise bana ver, ben okuyayım dedi.' Kendisinin dinleyenler, şiiri kaidesine uygun ahenk ile okumadaki hususiyet ve samimiyeti bilirler. Baki'nin Kanuni'ye ait 'Mersiye'sini, Ali Ekrem Bey'in 'Feryad'ını, Namık Kemal'in 'Vaveyla'sını pek büyük heyecanla okurlardı. Muzip arkadaşlarımız çoktu; Nedim'in gazel ve şarkılarını severek, gülerek okurken bu neşelerinden cesaretlendiler. 'Efendim' dediler; 'Bir gün de 'Hammamiye'yi (Dîvan edebiyatında hamamı veya hamamdaki bir güzeli tasvir eden manzume) lütfetmez misiniz?' Biraz durakladılar, muvafık bulmadılar. Birr başka gün, Divan'ı karıştırırken tarih muallimi Musip Divan'ı açtı. 'Hammamiye'yi buldu ve rica etti. Evvela tereddütle başladılar, sonra gülerek devam ettiler. Gariptir ki, aynı manzumeyi Şeref'e okuturken munis başını sıranın üzerine koydu, dinlerken hafifçe ağladı... Bir gün 'Kocakarı ile Ömer' okunuyordu. 'Abbas'ı bilmeyen var mı? diye başlayan mısra okunurken; 'Abbas kimdir?' diye bir arkadaşımıza sordu, bilemedi; 'Varmış yahu!' diye hem güldü hem üzüldü. Ali Ekrem Bolayır kimdir? Namık Kemal'in oğlu olan Ali Ekrem Bolayır, İstanbul'da doğdu, ilk öğrenimine dört yaşında Cerrahpaşa civarındaki Hobyar mahalle mektebinde başladı. Bir yıl kadar Fâtih Askerî Rüşdiyesi'ne devam etti; ancak babasının önce Rodos'a, ardından Sakız'a sürgün edilmesi üzerine öğrenimi yarıda kaldı. Daha sonra özel olarak ulûm-i şer'iyye, hadis, Arap ve Fars edebiyatı dersleri aldı, bu arada Fransızca öğrendi. Babası, Ali Ekrem'in Almanya'da tahsil yapması için saraya dilekçe verdi. Mart 1910'da Darülfünun'da edebiyat müderrisi oldu. Daha sonra Cezayir valiliğine atansa da ikinci defa Darülfünun'da müderris oldu. Burada nazariyyât-ı edebiyye dersleri okuttu. Okuttuğu ders 1919'da Maarif Nâzırı Ali Kemal'in kararıyla kaldırıldığından açıkta kaldı. Daha sonra Yahya Kemal milletvekili olunca vekâleten üçüncü defa Dârülfünun'a tayin edildi (1923). Aynı yıl asâleten şerh-i mütûn müderrisliğine getirildi; Darülfünun'a üniversite oluncaya kadar bu görevde kaldı. Fuad Köprülü kimdir? Türk tarihinin yetiştirdiği dünyaca ünlü ilim ve fikir adamlarından biri olan Mehmet Fuad Köprülü, özellikle Osmanlı tarihinin kuruluş devri hakkındaki tartışmaların iyice alevlendiği bir dönemde en zorlu tartışmalara eğilerek, ortaya koyduğu keskin ve iddialı tezlerle bir döneme damgasını vuran en önemli isimlerden biriydi. Darülfünun'un edebiyat şubesinde görev almış hocalardan biri de Fuat Köprülü'ydü. Köprülü, 1913'te 23 yaşında iken Darülfunun'a edebiyat tarihi müderrisi yani profesörü olmuştu. Örgün eğitimini Ayasofya Rüşdiyesi ve Mercan İdadisi'nde tamamlayan Fuat Köprülü, edebiyat ve tarih alanlarında kendisini o derece iyi yetiştirmiş ki 23 yaşında profesör olarak Darülfünun'a atanmıştı. Köprülü, önceden dâhil olduğu Fecr-i Ȃti ve Servet-i Fünun topluluklarında yazılar yazsa da Ziya Gökalp çevresine girdikten sonra Milli Edebiyat ve Yeni Lisan akımını benimsemişti. 1913'te Halit Ziya Uşaklıgil'den boşalan İstanbul Darülfünun'u Türk Edebiyatı Tarihi dersini üstlenmişti.

Osmanlı'nın ilim yuvası Darülfünun’un iz bırakan hocaları

AHMET MİTHAT EFENDİ