Osmanlı çocuklarının eğlenceli mirası 'oyunlar'

İçlerinde en sadesi ve kolayıdır. İrice ve yayvanca birer taş edinip, geriden nişanlayıp öndekine bindirilir ve aldıramıç, kaldıramıç, kırk üç, kırk dört diye çabucak sayarak sayıyı doldurmak gerekirdi. Çomak, kol boyunda bir değnek; çelik daha incesi, kısası iki ucı sivri yontulmuşu.Bu oyunda da önce oyunun kaç yüz birde biteceği kararlaştırılır. Sonra sırayı alacak birinci, ikinci, üçüncü ve nihayete kalan ebe tayin edilir. Bu da taş tutmakla, tek mi, çift mi ile yahut tabiri üzere verilip, yani ilerideki çizgiye taşlar atılıp tam üstüne kondurmak, yamacına yaklaştırmak, uzaklarda kalmak itibarı ile anlaşılır. Ebe karşıki yerinde alesta vaziyeti alınca, çelik bir taş üstüne, bir başı kalkık olmak üzere yatırılır. Çomağı vurup biraz havalanır havalanmaz tekrar kuvvetle yapıştırıp ileriye fırlatılır. Ebe önleyip çeldi mi âlâ; çelmedi mi çeliğin düştüğü yerden kalktığı taşa kadar ki mesafeyi çomak boyu ile arşınlanır ve sayı hanesine kaydedilir.. Bu oyun çeşitliydi. Mesela birinde yere bir daire çizilir, beş-altı adım ötesine de bir çizgi. Dairenin ortasında 10–15 ceviz yan yana dizilir, gerisine oturulur. Sağa, sola aksayan, boşa giden cevizler oturanın, vurulup dışarı çıkanlar da vuranın olur. Ceviz oyunun bir başka çeşidinde talihli yine yerde olur, önünde üç ceviz, üstüne cevizden bir kule. Etrafa gidenler yerdekinin olur, bir atışta deviren ise turnayı gözünden vurur. Bu ceviz oyununda oturuş aynı, sadece bacaklar arasına toprağa uzunca bir karfiçe çivisi çakılmış, üstüne de bir onluk konmuş. Cevizi beyni bâlâsına indirebilen onluğu alır. Küçüklerine bilye, içi menevişlilerine (cicili) gibi adlar o vakitler yok. Büyükçelerinin kurşundan olanlarına (gülle), billurlarına (gazoz) denilmekte. O zaman ki gazoz şişelerine tıpalık eden yuvarlaklar. Düğmelerle oynanırdı. Sırttaki entarinin ve hırkanın göğsüne, mintanın yakasına ve kollarına, pantolonun kemerinedeki düğmeler koparılırdı. Yere bir dört köşe çizilir, ortasında da ufak bir çukur vardır. Düğmeler çizgilerin kenarından çink, minko, trikso diye fiskelenir. Tam üçte çukura gönderilir. Birinden biri beceremedi mi, peşindekinin ilk hamlede ona çarptırması ve yutması caizdir. En sona kalan da bir üfleyişte çukurdan fırlatabildiklerini alırdı. Leblebi, Çitlenbik, Abdülleziz'le oynanırdı. Tek ola, veya çift ola bana gele, diyenlerden, bilenler alır, bilemeyenler de kaç tane ise cebinden o kadarını sayardı. (Yazı mı, tura mı) da da onluk havaya boca edilir; bilen alırdı. Bilemeyen onluğu verirdi. Karakış gelip lapa lapa kar yağdıktan sonra ortalık 'don'a vurdu mu alay alay kızak kayma başlardı. Yıkık dökük tahta havalelerden söküp söküp, çatıp çatıp kızak yaparlar, üstüne çökerek yukarıdan aşağıya vızır vızır kayarlardı. Göz yerlerine kömür, başından aşağıya da bir kova su... Gece ayazı yedi mi, ertesi sabaha kazık. Hava yumuşayıp eriyinceye kadar yerli yerinde El ayak ortadan çekilir çekilmez, suret mahlûk resimlerine tepesi atan sofulardan, bahçe tirpitinini, mutfak küreğini kapıp aslancağızı künfeyekûn edenlerde çoktu. Küçükler gazete parçalarından yaptıkları uçurtmaya yorgan tiresi bağlayıp uçururlar. Yetişkinler kollarını sıvayarak, ölçüp biçip altı köşelisini, armudiyesini, çemberlisini kurarlar. Yumakta 20, 30 kulaç ip vardır. Rüzgârın esişini kollar kollamaz, fırlayanlar hazırdı. Bir mahallenin çocuklarından bir ikisi, iki üç sınır ötede ki mahallilere omuz, momuz vurur. Siftah, yakalara yapışıp gözü göze dikerler: — Size gösteririz! — Biz size gösteririz! Dörtnala, haydi sivrilmiş ağabeylerin yanı. — Salâ, salâ! Diye yaygaralarla fesleri, ceketleri kunduraları atıp, ceplere taşları doldurup o canibe seğirten seğirtene. Gelsin karşılıklı veriştirmeler. Kimisi kale bedenlerinde, kimisi ağaç, yıkık baca arkalarında mevzi almış, yani enikonu cenk... Kenara, bucağa büzülüp oğunanlar. Yüzü gözü yara bere içinde kalanlar, kafası yarılanlar. Mağluplar kirişi kırmada, galipler de yuhalarla takiptedir. Mart dokuzu çıkıp, çaylakların sesi duyulunca, on beş –on altı yaşlarındakilerin en önemli oyunu takım açmaktı. Bir gaz veya mum sandığı ele geçirdiler mi yakın bostanlardan da iki fasulye sırığı bulup yanlarına çaktılar mı tulumba hazır. Hemen omuzlayıp naralar ata ata tabanları yağlarlardı. Sakalı çoktan ağartmış, tesbihi sallandırmış efendi amcalardan, hatta bastonlu bastonlu veya paşa avniyeli kırantalardan gene duran durana; dikkat kesilip keyifli keyifli mütalâa yürüten yürütene: 'Mavi mintanlının kurt dingilisi yaman.' 'Başı mendil sarılı genç fos, çabuk şişiyor.' 'Şu paytak ekstra fenerci olacak! ' Kendini tutamayıp bir yandan da öğütler: 'Delikanlı, başını sandığın tarafına, sola yık. ' 'Ağzını kapa, burnundan soluk al evlat.' 'Omzunu açığa çeksene be çocuk!...' Köy meydanında toplanan gençler, önce iki gruba ayrılır. Ardından büyük bir daire çizerek oyunun ilk hazırlığı yapılır. Kurada kaybeden grup dairenin içinde kalır, kazanan ise dairenin dışına çıkar. Çizginin içine girmek veya çıkmak kural ihlali sayılır. Küçük topun daire içindeki oyuna teması o oyuncuyu diskalifiye eder. İçerideki oyuncu topu tuttuğunda ise dışarıdaki oyuncu diskalifiye olur. Oyunu en fazla oyuncuyu koruyan takım kazanır. Topaçlar, sert ve dayanıklı ağaçlardan yapılan; ucunda kalın bir çivi veya kabara bulunan; ip, kamçı veya parmakla döndürülen; dururken dengesiz, dönerken dengeli, konik biçimli oyuncaklardır. Topaç, Anadolu'nun çeşitli yörelerinde; alalı, angırşak, arşak, cicoz, çini, bozanak, bireyme, çevirgeç, deleme, deveran, develeme, değirme. düğeme, doma, dönbaba, dönergeç, fırıldak, fırdöndü, fıçı, fırfır, fırfırk, fıtça, firmen, iştifan, katır, kaytan, kiriştek, köçek, kirmen, kirildek, maymun, muzip, mozik, pımpır., pırfangaç, totik, topaç, tendürük, tutturamanço, vızırdak, vızıldak, vızık, vızvız, yanardöner gibi 200'ün üzerinde farklı isimle bilinmektedir. İsimlerin çeşitliliği topacın Anadolu'daki yaygınlığının bir göstergesidir. Bu isimlerin kimisi topacın biçimini, kimisi çıkardığı sesi tanımlarken kimisi hareketlerinden dolayı bazı hayvanlara benzetilmesinden ileri gelir. TOPAÇ NASIL OYNANIR? 1-En uzun süreli çevirme: Bu serbest bir topaç oyunudur. Oyuncular topaçlarını aynı anda çevirmeye başlarlar. Kimin topacı daha uzun sürede sönerse (durursa) o kazanır. 2-Dairenin içinden çıkarmama: Bu oyunda yere büyükçe bir daire çizilir. Amaç topacın bu daireden dışarıya çıkmamasıdır. Biraz şans oyunudur. Ama iyi topaçlar çok dolaşmadıkları için hem çabuk sönmezler hem de oldukları yerde kalırlar. 3-Duran, topaca vurma: Ortaya bir topaç konur. Sırayla çocuklar bu topaca vurmaya çalışırlar. Yalnız oyunun çok önemli bir kuralı vardır. O da şudur, vuran çocuğun topacı hem hedefi vuracak hem de dönmeye devam edecektir. Bunu başaran gerçek ustalar vardır. 4-Eski Roma'da yaşayan çocukların diğer bir oyunu vardır. Bunda yere iç içe daireler çizilir. Az aralıklı bu dairelerin her birinde sayılar vardır. Örneğin 10, 20, 30,40 gibi. Topaç en küçük dairenin ortasına atılır. Ve hangi daireleri dolaşmışsa o kadar sayı alınır. Bu oyun topluma, taşı bile sadakaya dönüştüren hayır anlayışını kazandırmıştı. En çok bilinen oyunlardan biriydi. Çocuklar sokak sokak gezip taşlar toplar ve bu taşlarla, özellikle sakat leylekler için ev kurarlardı. Bu oyun ihtiyaç sahiplerinin durumunu çocuklar daha iyi anlasın diye oynanırdı. Genelde Ramazan ayının başı, ortası ve sonunda olmak üzere üç defa oynanırdı. Oyunda varsayalım ki biz çok fakiriz denilir ve o günlerde iftar sofrasından doymadan kalkılırdı. Çocuklar için çarşıdan, süslü, ufak karton ya da ahşap kutular alınırdı. Ramazan boyunca çocuk teşvik edilir ve kutuya atmak için para toplanırdı. Kutuda toplanan para ile ise bütün aile ihtiyacı olan kim olduğuna karar verir ve ona verilirdi. Bu sandıklar minyatür bir çeyiz sandığını anımsatırdı. Bu oyunda mahallenin en çok yardıma ihtiyacı olan ailesi, çocuklarıyla iftara çağrılırdı. Gelen misafirin giyimi kuşamı asla yadırganmazdı. Konakta yaşayan, çocuklar başta olmak üzere, herkes gelen misafire hizmet ederdi. (Kaynak: Ramazan Gazetesi)

Osmanlı çocuklarının eğlenceli mirası 'oyunlar'

KAYDIRAK