İstanbul Boğazı’ndaki tarihi camiler

İstanbul Boğazı'nın hemen kıyısında Vaniköy Caddesi üzerinde yer alan Vaniköy Camii ya da Vani Mehmet Efendi Camii, denize sıfır, ağaçlar arasında gizlenmiş bir yapıydı. Cami, Vani Mehmet Efendi tarafından Sultan IV. Mehmed'in verdiği arazi üzerine 1655'te inşa edildi. Vani Mehmet Efendi o dönemde 'Hünkâr şeyhi' sıfatıyla anılan nüfuzlu biriydi ve Vanlı olduğundan dolayı 'Vani' olarak anılırdı. Vani Mehmet Efendi, I. Süleyman, II. Selim ve III. Murat devrinde yaşadı. Döneminin önemli din âlimlerindendi. Onun döneminden sonra ortaya çıkan selefilik düşüncesi ülkede büyük huzursuzluklara sebep olmuştu. Dini ilimlerin yanında edebiyatla da ilgilenen Vani Mehmet Efendi, El Cevheri'nin eseri olan 'Vankulu Lügati'ni tercüme etmişti. Deniz tarafından bir duvar çeşmesi bulunan caminin koru tarafı yüksek sütunlarla sundurma şeklinde inşa edilmişti. Sultan I. Mahmut zamanında ise camiye hünkâr mahfili ilave edilmişti. Vaniköy Camii'ni küle çeviren yangının neden kaynaklandığı hala bilinmiyor. Kültür ve Turizm Bakan Yardımcısı Ahmet Misbah Demircan, yangının çıkış nedeninin hazırlanacak raporla belirleneceğini ifade ederek, caminin kısa süre önce restitüsyon ve röleve projelerinin hazırlandığı bilgisini verdi. Geniş dikdörtgen planlı kâgir bir yapı olan caminin ön tarafında camekânlı bir bölüm vardı. Altı adet ağaç direkle dışarıya açılmış bir girişten kare planlı harime geçilirdi. Mihrabın alt tarafında ve üst tarafında dörder pencere bulunurdu. Pencereler üstten yuvarlak kemerliydi. Harimin giriş kapısının karşısında, doğudaki ek kısma açılan ikinci bir kapı bulunur. İki ağaç ayakla desteklenen hünkar mahfili olarak düzenlenen kısmın üst kat girişi, deniz ve kara yönünden merdivenlerle çıkılan bir sahanlıkla sağlanmıştı. Sultan II. Mahmud'un ikinci eşi ve Sultan Abdülmecid'in annesi olan banisi Bezmiâlem Valide Sultan'ın (1807-1853) ölümü üzerine Sultan Abdülmecid tarafından tamamlanarak ibadete açılmıştır. Yapının kitabesinde 1853-53 tarihi yazılıdır. Dolmabahçe Camii'nin mimarı, sarayın baş mimarlığını yapan Balyan ailesinden Garabet Balyan ve oğlu Nikogos Balyan'dır. Cami, yapıldığı dönemin mimari estetiğini yansıtmakla kalmayıp aynı zamanda cami mimarisinde o güne değin denenmemiş dairesel pencere düzeniyle kendine has mimari bir üsluba sahiptir. 27 Eylül 1948'de Deniz Müzesi yapılan ibadethane, 1961'de askeri yönetim tarafından denetimine verildiği Yassıada İrtibat Kurulu'nun talimatıyla yeniden ibadete açılmıştır. Yapı, 1966 ve 2007 yıllarında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir. Suya aksini yansıtan 3 İstanbul camisi Ortaköy Camii olarak da bilinen caminin bulunduğu yere, daha önce Vezir İbrahim Paşa'nın damadı Mahmud Ağa, 1721'de bir mescit inşa ettirmiştir. Mahmud Ağa'nın Patrona Halil Ayaklanması'nda ölümünden sonra yıkıldığı tahmin edilen mescidin yerine, günümüzdeki cami yapılmıştır. Sultan Abdülmecid tarafından 1853'te yaptırılan caminin giriş kapısı üzerindeki kitabede Sultan Abdülmecid'in tuğrası ile birlikte caminin bitirilişini belirten tarih yazılıdır. Kare planlı harim bölümü, sağır kasnaklı bir kubbe ile örtülüdür. Caminin mermer mihrabı ve minberi motiflerle süslenmiştir. Minberin üzerinde Sultan Abdülmecid'in kelime-i tevhid yazısı bulunur. Vaaz kürsüsü mermer ve somakiden yapılmıştır. Caminin duvarlarında Sultan Abdülmecid'in 'çeheyar-ı güzin' levhası ile Ali Haydar Bey tarafından yazılan levhalar asılıdır. Barok tarzında yapılan caminin zengin iç süslemelerinin aksine hünkâr kasrı bölümü çok sadedir. Caminin dikdörtgen planlı son cemaat yeri içeridedir. Cami, statik açıdan oldukça narin bir yapıdır. Eser, 1862, 1866 ve 1894 yıllarındaki depremlerde hasar görmüş ve onarılmıştır. Yapı, cami, medrese ve türbeden meydana gelir. İki kapısı olan cami avlusunun bir kapısı deniz tarafına, diğeri ise park yönüne açılır. Kare planlı caminin tek kubbesi kurşun kaplıdır. Caminin son cemaat yeri ve sağ tarafı, on mermer sütunun taşıdığı bir revakla çevrilmiştir. Revakların üzeri düzdür. Kesme taştan yapılan caminin kemerli cümle kapısı üzerinde dört mısralı şu kitabe bulunmaktadır: Şemsi Paşa eyledi bu camii bünyâd çün Şemsi Paşa Camii'nin ilginç de bir hikâyesi vardır. Rivayete göre camiye Kuşkonmaz denmesinin bir nedeni Şemsi Paşa'nın kişiliğiyle ilgilidir. Fazlasıyla titiz bir kişi olan Şemsi Paşa, Sokullu Mehmet Paşa ile rekabet halindeymiş. Zaman zaman şakayla karışık atışırlarmış. Şemsi Paşa bir gün Sokullu'ya, 'Sokullu, camini kuşlar pislemiş' diye takılınca, 'Gökyüzüne açık olan her yer kuşların pislemesine müsaittir' cevabını almış. Paşa, cami yaptırmaya karar verince Sokullu'nun sözü aklına gelmiş. Mimar Sinan'a giderek, 'Bana öyle bir yerde cami yap ki üzerine kuşlar pislemesin' demiş. Sinan, bütün camilerinde yaptığı gibi iyi bir araştırmadan sonra kuzey- güney rüzgârlarının kesiştiği bu noktayı bulmuş. Dalgaların kıyıya çarpmasıyla meydana gelen titreşimleri incelemiş ve camiyi burada yapmaya karar vermiş. Suya aksini yansıtan sıra dışı mimarileriyle 'yüzen camiler' Rivayetlere göre 40 günde inşa edilen bu caminin mimari planı dikdörtgendir. Ahşap, kutu gibi bir yapı olan caminin yerden yaklaşık 4 metre yükseklikte bir minaresi vardır. Dikdörtgen planlı ahşap caminin; minberi ve vaaz kürsüsü ahşaptır. Kuzguncuk'taki bu cami 1860'ta ilk etapta mescit olarak yapılmış, 1889'ta camiye dönüştürülmüştür. Ahşap minaresi tek şerefeli olan bu cami, 2013 yılında başlayan uzun bir restorasyon çalışmasından sonra 2017 yılında yeniden ibadete açılmıştır. Kuleli Askeri Lisesi'nin hemen yanı başında, denize sıfır olan bu cami, Boğaz'ın en güzel yalı camilerindendir. Ahşap çatılı yapıya, ahşap son cemaat yeri ve hünkar mahfili 1837 yılında Sultan II. Mahmut tarafından ilave ettirilmiştir. Cami 1990'lı yılların başında esaslı bir onarımdan geçmiş ve bu çalışma sonrası, son cemaat yerinin üstü kadınlar mahfili olarak düzenlenmiştir. Tek minareli ve tek şerefeli olan bu cami, Kulebahçe Mescidi, Kuleli Ocağı Mescidi ve Kuleli Cami olarak da bilinir. Boğaz'ı süsleyen camilerin en güzellerinden sayılan bu yapı, eski Beylerbeyi Sarayı'nın Hırka-i Şerif hücresi dairesinin bulunduğu yere Sultan I. Abdülhamid tarafından annesi Rabia Sermi Sultan'ın anısına yaptırılmış ve 15 Ağustos 1778'de ibadete açılmıştır. Padişahın Bahçekapı'da inşa ettirdiği külliyenin doğal bir devamı olarak görülür. Kimi kaynaklara göre caminin mimarı dönemin Baş Mimarı Mehmed Tahir Ağa'dır; kimi kaynaklara göre mimarı belirsizdir. Beylerbeyi ve onu takip eden selatin camilerinin en önemli özellikleri, cuma namazı için gelen padişahın hünkâr mahfiline geçinceye kadar dinlenmesi ve küçük kabulleri yapması için öteden beri camilerin bitişiğinde inşa edilen hünkâr kasırlarının bulunmasıdır. Caminin zemini sürekli su akıntılarının etkisinde olduğundan inşasından kısa bir süre sonra 1810 - 1811 yıllarında II. Mahmut'un devrinde değişikliğe uğramıştır. Son cemaat yeri değiştirilmiş ve minaresi yıkılarak iki yeni minare eklendiği gibi caminin güneyine muvakkithane, deniz kıyısında dört cepheli çeşme ve muvakkithanenin yanına hünkar dairesi inşa edilmiştir. 1913 yılında Mimar Kemaleddin tarafından, daha önce Nevşehirli Damat İbrahim Paşa tarafından yaptırılmış bir caminin yerine kesme taş kullanılarak yapılmıştır. Bebek Camii hakkında Hüseyin Ayvansarayi Hadikatü'l- Cevami'de bize şu bilgileri verir: 'Fevkâni bir camidir. Altında mektebi ve minaresinin altında çeşmesi vardır. Minareye çeşme haznesinden çıkılır. Çeşmenin üstünde 1138 tarihi vardır. Karşısındaki tek hamam (Bebek Hamamı) bu caminin vakfı olan yapılardandır. Cami-i Şerif'in yanında Hümayun-u Abad adında bir kasr vardır ki halk ağzında Bebek Köşkü denilir.' Emirgan Hamid-i Evvel Camii 1781 yılında I. Abdülhamit tarafından erken yaşta ölen şehzedelerinden Mehmed ve onun annesi Hümâşah Hatun için yaptırılmıştır. Günümüzde daha çok Emirgan Camii olarak bilinir. Geniş bir avlu içerisinde yer alan cami, kesme taştan ve kare planlıdır. Ahşap çatılı olarak inşa edilen caminin duvarlarında iki sıra halinde yapılan geniş pencereler ile içerisi oldukça aydınlıktır. Silindirik gövdeli, tek şerefeli minare, giriş cephesinin sağ köşesinde yer alır. 1589'da Mimar Sinan tarafından yapılan caminin banisi Kadı Molla Mehmet Çelebi'dir. Caminin kubbesi altıgen bir destek sistemine oturur. Ana kubbe 4 sütun üzerindedir, çevresinde beş yarım kubbe vardır. 1723, 1724 ve 1823 tarihlerinde çıkan yangınlarda cami ve hamamın tahrip olduğu, 1843 yılında caminin tekrar yangın geçirdiği bilinir. 18. yüzyıl içinde Tuğracı (Nişancı) Ömer Ağa camiyi, I. Abdülhamid ise (1789) cami, hamam ve çeşmeyi tamir ettirmiştir. Deniz tarafından avluya açılan iki kapının üzerinde bulunan kitabeler, Hattat Yesarizade Mustafa İzzet'e ait olup her iki kitabede de Sultan II. Mahmut'un tuğrası vardır. Caminin hünkâr mahfili, son cemaat yeri ve alt katta sahil cephesinde bir muvakkithanesi vardır. Caminin mimarı bilinmemekle birlikte, Barok-Rokoko mimari üslubu hâkimdir. Tek şerefeli minaresi kesme taştan yapılmıştır. Minberi ahşaptan ve sade olup ahşap olan vaaz kürsüsünde ise ahşap oyma ve işlemeler görülür. Cami, Defterdarburnu ya da İhmal Paşa Camii olarak da bilinir. Yol seviyesinden aşağıda, çukurda kaldığı için camiye merdivenli bir yoldan inilir. Biri yukarıda merdivenli yolun üzerinde, diğeri aşağıda deniz kıyısında (kıble yönünde) olan iki kapısı vardır. Defterdar İbrahim Paşa Camii, tarihte farklı zamanlarda üç defa onarım görmüştür. Caminin ilk onarımı, Sultan II. Mahmut devrinde 1833 yılında; ikincisi Sultan II. Abdülhamid döneminde 1885 yılında; üçüncüsü ise 1941 yılında Vakıflar İdaresi'nce yaptırılmıştır. * Cami, medrese, türbe ve hamamdan meydana gelen külliyenin tamamı Mimar Sinan'ın eseri olup bânisi 'Magosa fâtihi' lakabı ile meşhur, Kanuni Sultan Süleyman ve II. Selim dönemlerinin devlet adamlarından Gazi İskender Paşa'dır. Günümüzde külliyeden ayakta kalan kısımlar cami ve türbedir. Günümüzde kiremit kaplı bir çatıya sahip olan caminin harim kısmı 'çubuklu' tabir edilen türde ahşap bir tavanla örtülüdür. Evliya Çelebi ise çatının kurşunla kaplı olduğunu ve altında da bir kubbenin yer aldığını nakletmektedir. Abdullah Ağa, Çengelköy'de kayıkçılık yapan bir babanın oğludur. Saray saltanat kayığına kürekçi olarak alınan Abdullah Ağa, II. Mahmut döneminde Bostancıbaşı olmuştur. Bir süre görevinden azledilip tekrar kendisine görev verilmiş, kaptanıderya ve sonunda sadrazam olmuştur. Kaptanıderya olduğu dönemde, yalısının yanına asırlık çınar ağaçlarına cami yaptırmıştır. Kagir, tek katlı, dikdörtgen planlı bu caminin çatısı ahşap ve kiremit kaplıdır.

İstanbul Boğazı’ndaki tarihi camiler

VANİKÖY MEHMET PAŞA CAMİİ