İslam tarihinin dönüm noktası Nizamiye Medresesi

Nizamülmülk, Büyük Selçuklu Devleti sultanlarından Alp Arslan ve oğlu Melikşah'ın 1063'ten 1092'ye kadar vezirliğinden yapan, büyük bir devlet adamıdır. Asıl adı Hâce Kıvâmüddîn Ebû Ali Hasan bin Ali'dir. 1018 yılında İran'ın Tûs şehrinde doğdu ve 1092 yılında Nihavend'de, Hasan Sabbah'ın fedaisi bir Batinî tarafından şehit edildi. Orta Çağ İslam dünyasının en önemli eğitim-öğretim kurumlarından olan Nizamiye Medreselerinin kurucusu olan Nizâmülmülk, 1063'ten 1092'ye kadar Büyük Selçuklu Devleti'nin vezirliğini yaptı. Sultan Alparslan'ın Malazgirt Savaşı hariç bütün seferlerine katıldı, savaşların kazanılmasında ve devlet yönetiminde önemli bir rol oynadı. Nizâmülmülk'ün adından dolayı Nizamiye adını alan bu medreseler, Sünnî İslam dünyası adına ciddi tehlike oluşturan Râfızî-Bâtınî düşünceyle siyasî ve askerî sahada olduğu gibi ilmî sahada da mücadele etmek ve devlet görevlileri yetiştirmek amacıyla kurulmuş müesseselerdi. Ayrıca okumaya imkânı olmayan fakir öğrencilerin de okumalarını sağlamak için kuruldu. Bazılarınca, Nizamiye Medreseleri'nin İslam tarihinde ilk medreseler olduğu iddia edilirse de bu doğru değildir. Zira Tuğrul Bey döneminde medreselerin varlığı bilinir. Bağdat Nizamiye Medresesi'nin dünyadaki yaygın şöhreti ve öncekilerden farklı olarak devlet himayesinde kurulması, bu fikrin ortaya çıkmasına sebep oldu. Nizâmülmülk, halkı Şiî-Bâtınî düşünceye karşı korumak ve Ehl-i Sünnet akîdesini güçlendirmek için ülkenin her tarafında medreseler açmaya karar verdi ve Sultan Alparslan'ı bu medreselerin açılması hususunda teşvik etti. Bu teşvikler neticesinde ülkenin pek çok yerinde açılan Nizamiye Medreseleri'nin en ünlüsü Bağdat Nizamiye Medresesi'dir. Burası, Nizâmülmülk tarafından yaptırılan medreselerin en meşhuru ve önemlisi olmasına rağmen en eskisi değildir. Bu medresenin plana uygun ve sağlam bir şekilde yapılması için Bağdat Amîdi Ebu Sa'd el-Kâşî görevlendirilir. Hocaların ve öğrencilerin ders okuma, yeme-içme ve barınma ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde planlanan medrese için Dicle Nehri'nin doğu yakasında uygun bir arazi seçilir ve üzerindeki meskenler istimlâk edilir. Kasım 1065'te başlayan inşaat, 60 bin dinar sarfıyla iki yılda tamamlanır. Medresenin açılışı 22 Eylül 1067 tarihinde halifenin de katıldığı muhteşem bir merasimde oldu. Açılışa devlet erkânı, ulema ve her tabakadan halk katıldı. Ancak Nizâmülmülk'ün, adına medreseyi inşa ettirdiği ve burada ders vermesi için daha önceden anlaştığı Ebû İshak eş-Şirâzî açılışa gelmediği gibi bütün aramalara rağmen bulunamadı da. Sonradan öğrenilir ki Şirazî, 'bu medrese halktan gasp edilen araziler üzerinde kurulduğu' söylentiler sebebiyle açılışa gelmemiştir. Şirâzî'nin ilk dersi vermeye gelmemesi üzerine Ebû Sa'd'ın teklifiyle açılış dersini vermek üzere İbnü's-Sabbağ müderris tayin edildi. Bu vazifeyi kabulde önce tereddüt etse de sonra kabul eden İbnü's Sabbağ'ın müderrisliği 20 gün sürdü. Zira Şirâzî, Nizâmülmülk ve halifenin ricası üzerine ders vermeyi kabul ettiğinden bir müddet sonra vazifesinin başına geçti. Nizâmülmülk, medresenin masrafları için zengin bir vakıf kurdu. Medresenin yakınında kurulan çarşıdan, arazi, hamam ve dükkânlardan elde edilen gelirler medreseye tahsis edildi. Bu vakfın gelirleri, hocaların, talebelerin ve diğer görevlilerin geçimlerine bolca yetiyordu. Nizâmülmülk tarafından hazırlanan vakfiyede Bağdat Nizamiye Medresesi'nin Şafiîler için inşa edildiği, medreseye vakfedilen arazi, çarşı ve dükkânlardan elde edilen gelirlerin de fıkıhta ve usûl-i fıkıhta Şafiî olanlara tahsis edildiği, medreseye fıkıh ve usûl-i fıkıhta Şaifî olan bir müderris, bir vaiz, bir hâzinü'l-kütüb, bir mukrî' (Kur'ân-ı Kerîm hocası) ile Arap dili ve grameri öğretecek bir hoca tayin edileceği belirtiliyordu. Ayrıca ferrâş ve kapıcılar da Şafii olmalıydı. Medresede çalışabilmek için gerekli şartların en başında Şafii ve Eş'arî olmak gelirdi. Nizâmülmülk; hocaların, hoca yardımcılarının, memurların ve hatta kapıcıların dahi Şafii olmalarını isterdi. Bu sebeple, medresede ders vermek için mezhep değiştirenler dahi olmuştu. Örneğin, Ebu Bekr Mübarek b. Ebu Talib Vecih Dahhan, Hanbeli mezhebinden Şafiiliğe geçmişti. Nizâmülmülk ve çocukları zamanında, hocaların ve yardımcıların vezirin emri ile tayin edilmeleri esastı. Tayin edilen hoca, ilk dersi yüksek dereceli memurların, hocaların, âlimlerin ve şairlerin huzurunda, bazen halifenin de katıldığı bir merasimle verirdi. Yeni gelen hocalar, mevcut örf ve âdete uyarak büyük bir ziyafet tertip ederlerdi. Nizamiye Medresesi'ne hoca olmak kolay bir şey değildi. Buraya girebilmek için yüksek bir ilmî seviyeye sahip olmak gerekiyordu. Medresenin hocaları meşhur âlimlerdi ve Bağdat'ın siyasi ve sosyal hayatı üzerinde büyük tesirleri vardı. Bu kabilden; Şirâzî, İbnü's-Sabbağ, Ebu Sa'd el-Mütevelli, Debûsî, Ebu Abdullah Hüseyin b. Ali et-Taberî, Ebu Hamid el-Gazzâli (İmam-ı Gazzâli) gibi birkaç ünlü müderrisi sayabiliriz. Nizamiye Medreseleri, tarihte 'eğitimde fırsat eşitliği' sağlaması bakımından da çok önemlidir. O zamanlar yüksek seviyede ilim tahsli edebilmek biraz da maddî durum ile ilgiliydi. Bu yüzden devletin, medreseleri 'yatılı ve burslu' bir eğitim kuruluşu haline getirmesi, ilim âşıkları için açılan büyük bir kapı olmuştu. Medresede genellikle dinî ilimler okutulmaktaydı. Okutulan başlıca dersler: Kur'ân-ı Kerîm ve ilimleri, Hadis, Şafii fıkhı ve usulü (İslam Hukuku Metodolojisi), Eş'arî kelamı, Arap dili ve edebiyatı, vaaz, matematik ve İslam miras hukuku. Hocalar, derslerini öğrencilerin bulunduğu yerden daha yüksek bir kürsüde verirlerdi. Ders saatleri mevsimlere, dersin niteliğine ve hocaların ilmî mertebesine göre değişirdi. Dersler hafta boyunca öğleden önce başlar öğle, ikindi ve yatsı namazlarından sonra da devam ederdi. Eğitim dili Arapçaydı. 20 yaşını doldurmuş öğrencilerin girebildiği medresede eğitim süresi 4 yıldı. Nizâmülmülk, medreseyle bizzat meşgul oldu ve medreseye bağlı bir kütüphane kurdurdu. Çok kıymetli kitapların bulunduğu kütüphane sayesinde öğrencilerin uzun seyahatler yapmasına gerek kalmadı. Nizamiye Medresesi Kütüphanesi, 1116 yılında çıkan yangında yandı fakat öğrencilerin büyük fedakârlıkları sayesinde kitaplar yanmaktan kurtarıldı. 1132'de kütüphane yeniden inşa edildi. 1258 yılındaki Moğol istilasından zarar görmediği söylenirse de bu zengin kütüphaneden günümüze hiçbir eser kalmadı. Nizamiye Medreseleri planı, teşkilat ve müfredatıyla medreseler tarihinde bir dönüm noktası teşkil etti. Nizamiye'den önce kurulmuş olan medreseler özel kuruluşlar olduğu halde Nizamiye Medreseleri devlet himayesinde birer kamu müessesi olarak ortaya çıktı. Nizâmülmülk medreseyi Bağdat'ta kurduğu zaman, bizzat kendisi ve kendisinden sonra ailesinden gelenler bu kuruluşun şeref idarecileri olarak seçildiler. Medrese, Nizâmülmülk zamanında ve ölümünden sonra o ve halefleri tarafından tayin edilen ve 'nâib' denilen yüksek bir memur tarafından idare edilirdi. Medresede nâib, hocalar ve yardımcı hocalardan başka muhasebeciler, kütüphane müdürleri ve bir de imam bulunurdu. Medrese, Nizâmülmülk ve çocuklarının vefat etmesinden sonra hızla geriledi. Bu gerileme, iki sebepten oldu. İlki, Halife Mustansır'ın Nizamiye kadar ünlü olması için kurduğu Mustansıriyye Medresesi'dir. Öğrencilerin, halifenin himayesi altında olan bu medreseyi tercih etmesi, Nizamiye Medresesi'ni ikinci plana attı. İkincisi de sel ve yangın gibi afetlerin medreseyi tahrip etmesidir. Nizamiye Medresesi, muhtemelen 15. yüzyılın sonları veya 16. yüzyılın başlarında tarih sahnesinden silindi. Nizamiye Medreseleri devrin siyasî, ilmî ve dinî hayatı üzerinde çok büyük tesir bıraktı. Şöhreti bütün İslam dünyasına yayıldı ve bu sebeple âlimlerin, fakihlerin ve vaizlerin teveccühünü kazandı. Nizamiye Medreselerinin şöhretinden sonra birçok sultan ve devlet adamı ile halife, Nizâmülmülk'ün yolundan giderek kendi adlarına medreseler inşa ettirdiler. Nizamiye Medreseler dinî ilimler, Şafii fıkhı ve özellikle Ehl-i Sünnet akîdesinin gelişmesine önderlik etti. Medreselerde çok sayıda kitap yazıldı. Bu sayede Şafii mezhebi ve Ehl-i Sünnet itikadı yayılırken Şiî-İsmailî düşüncenin yayılmasına karşı set çekilmiş oldu. Nizamiye Medreseleri planı, teşkilat ve müfredatıyla medreseler tarihinde bir dönüm noktası teşkil etti. Nizamiye'den önce kurulmuş olan medreseler özel kuruluşlar olduğu halde Nizamiye Medreseleri devlet himayesinde birer kamu müessesi olarak ortaya çıktı. Bu medreselerde yetişen öğrenciler Sünnî İslam dünyasını tehdit eden Şiî-Bâtınî düşüncenin yerleşmesine engel oldular. Kuzey Afrika ve Endülüs'te eğitim kurumları bu medreselerden etkilendi ve Bağdat Nizâmiye Medresesi'nde okuyan İbn Tûmert, Mağrib'e döndükten sonra Sünnî medreselerin müfredatı üzerinde büyük değişiklikler gerçekleştirdi. Salerno, Paris ve Oxford gibi Batı'da kurulan üniversitelerin de Nizâmiye medreselerinden etkilendi. Nizâmiye medreseleri bazı yönlerden eleştirilmiştir. Bu eleştirilerin bir kısmı şöylece sıralanabilir: Eğitim öğretim Şâfiî mezhebiyle sınırlı kalması. Bu durum diğer Sünnî mezheplere ilginin azalmasına ve onların dışlanmasına sebep olup bu mezheplere mensup ulemâ ve fukahadan yeterince istifade edilemedi. Özellikle Mâverâünnehir ulemâsı, müderris ve öğrencilere maaş ve burs verilmesini ilmin itibarını düşüren bir davranış olarak değerlendirip ilmin para karşılığında öğretilmesini doğru bulmadıklarını belirttiler. Derlenmiştir.

İslam tarihinin dönüm noktası Nizamiye Medresesi

NİZAMÜLMÜLK KİMDİR?