Işığın cam ile meşki

Vitray sanatı en çok gün ışığından etkilenmektedir. Günün ışık yoğunluğuna göre görsel şekillere giren vitray gün batımıyla son bulmaktadır. Bu özelliği ile diğer resim ya da boya sanatlarının önüne geçmiştir çünkü gün içerisinde aynı değerde gözükmemektedir ve değişkenlik oranı yüksektir. Cam üzerindeki renklerin değişimi ışığın artıp azalması ya da bulutların gölge yapıp ışık değerlerinin farklılık göstermesi veya arka tarafta kalan bir ağacın dallarının sallanmasıyla görünümün değişmesi ayrı bir seyir zevki katmaktadır. Günümüzde elektrik ışığından faydalanan hatta ışık görmeyen yerlerde bile kullanılan vitray sanatı geçmişte doğal ışıktan yararlanmıştır. Vitray Fransızca‟da 'vitrail', İngilizcede 'stained glass' ve Almanca'da 'glasmalerei' diye adlandırılmaktadır. Günümüzde vitrayın, birbirine yakın olan birkaç tanımı yapılmaktadır. Vitray, demir bir armatüre kurşun ya da çimentoyla tutturtulmuş, genellikle renkli cam parçalarından oluşan ve bir açıtı kapatmak, hatta aydınlık ve süsleyici geniş bir yüzey elde etmek için kullanılan saydam düzenlemedir. CAMI SÜSLEME AMACIYLA ORTAYA ÇIKMIŞTIR Vitray sanatını geliştiren ve gerçek bir sanat değeri katan milletler Araplar ve Türklerdir. Vitray sanatı camın icadı ile doğru orantılıdır. Cam icat edildikten sonra camı süsleme amacıyla ortaya çıkmıştır. Cam taş devrinde doğal olarak volkanik yollarla oluşan ve bunları insanların fark etmesiyle kullanılmaya başlanmıştır. İlk olarak Mısır'da üfleme aletinin yapımıyla cam üretimi olmuştur. Üfleyerek cama şekil verme tekniği Yunanistan, Romalılar ve Finike tarafından kullanılmıştır. Roma' da vitray sanatının M.S 1. Yy. kazılar sonucu ortaya çıktığını göstermektedir. Daha sonraları vitray sanatını geliştiren ve gerçek bir sanat değeri katan milletler Araplar ve Türklerdir. Türklerde vitray sadece dini yapılarda değil saray, kasr ve köşklerde de kullanılmıştır. Ancak Avrupa vitrayı bir ayrıcalık olarak kullanarak sadece kilise ve katedral vb. dini yerlerde kullanmıştır. VİTRAY SANATININ KULLANIM YERLERİ Konutların pencerelerinde, aydınlık bölümlerde, odaları bölmek için kullanılan camlarda, paravanlarda, duvar panolarının kenarlarında ya da üzerinde, kapılarda ve abajurlarda kullanılmaktadır. Otellerde, fabrikalarda, dış mekânların aydınlatma panolarında, eğlence yerlerinde, giriş kapılarında, banyolarda, lobilerde, müdür odası ya da yönetici odalarında yer almaktadır. Bunların yanında yoğun olarak kullanılan yerler cami, devlet kurumları, sanat galerileri spor salonlarında da vitray sanatı kullanılmaktadır. Şeffaflığı ve işlem kolaylığı ile cam yaşamın birçok alanında önemini korumaktadır. Birçok sanata malzeme olan cam günlük yaşamda da kullanım alanları oldukça sıktır. Vitray sanatı da camla iç içe olan türlerden biridir. Büyüklükleri farklı bir biçimde olan camların bir araya getirilmesiyle ve bunların üzerine çeşitli renklerin uygulanmasıyla oluşan bir sanattır. EN ESKİ ÖRNEKLER OLARAK BOYALI VİTRAYLAR Vitray tarihi çok eskiye yani antik döneme dayanmaktadır. Geçmişten günümüze kadar yayılarak gelen vitray köklü bir tarihe sahiptir. Günümüz mimarisinde cam var ise vitray kesinlikle olmalı. Geçmiş dönemlerde vitray içyapılarda kullanılırken günümüz mimarisinde içyapı ve neredeyse camın olduğu yer yerde kullanılmaktadır. Vitrayın geldiği yer Doğu Akdeniz ve tarih ise antik dönem olarak gösterilmektedir. O dönemde cam çok gelişmemiş olmasına rağmen küçük ve kalın boyuttaki camların üzerine, bronzlara, mermerlerin üzerine vitray sanatı yapmışlardır. En eski örnekler olarak boyalı vitraylar dokuzuncu ve onuncu yüzyıllarda ortaya çıktığı bilinmektedir. Avrupa'da yoğun olarak gotik dönemde saraylar, katedraller de görülmektedir. Avrupa mimarisinde 12. Yy da Roma stilini kullanmaya bırakmış Gotik tarzına geçmişlerdir. Gotik mimarisinde pencereler çok geniş olduğundan pencereleri kaplama için geniş cam panellerini kullanmışlardır. Daha önceki mimari eserlerde mozaik ön planda iken Vitrayın kullanımı ile mozaik eski önemini kaybetmiş ve demode olmuştur. Vitray sanatının en önemli örneklerinden olan Chartres Katedrali 7 bin metrekarelik bir yapı ile dünyanın en büyük sanatlarından biridir. Daha sonra vitray sanatı kısmi olarak önemini yitirmiş ancak on dokuzuncu yy. başlarında tekrar sanat değeri taşımaya başlamıştır. En önemli temsilci ülke 19. Yy da Fransa olmuştur. Türkler vitray sanatını camilerde süsleme olarak çok eskiden beri kullandığını görmekteyiz. Osmanlıda türbelerde konaklarda Selçukluda ise saraylarda kullanıldığına rastlamaktayız. Bu yapılarda vitrayı birleştirmek için uç noktalarında alçı kullanılmıştır. 1453 yani İstanbul fethedildikten sonra Türk mimarisinde vitray eserlerine daha çok yer verilmiştir. Yeni cami, Topkapı sarayı, Süleymaniye cami ve Şehzade Türbesi bu yapılara örnek verebiliriz. İslam kültüründe yüz (sima) resmedilmesi uygun karşılanmadığından vitray sanatında geometrik şekillere çok rastlanmaktadır ancak Avrupa da kiliselerin içinde ve saraylarda Hz. İsa silueti, melekler ve havarilerine yer verilmiştir. KULLANIM ŞEKLİ VE YÖNTEMLERİ Vitray sanatının geçmişi çok köklü olduğundan her kültürde bir etkileşim yaşamıştır. Bu etkileşimler doğrultusunda kullanım şekli ve yöntemleri değişkenlik göstermiştir. İlk bilinen teknik camın üzeri tebeşir yardımı ile çizilir ve önceden ısıtılmış demir yardımıyla şekilli kesim yapılırdı. Kesim esnasında cama zarar gelmemesi için cam su ile ıslatılıyor ve bu işlem cam kesilene kadar devam ediyordu. Daha sonraları küçük parçalar elde etmek için vitray ustaları kükürt tekniğini kullanarak kesim yapmaya başladılar. Kesim yapılan parçaları yapıldıkları kesime göre tutkal kullanmadan birbirine monte ediliyordu. Birbirine tutturulan camların üzerine desenler çiziliyor bu işlemler bittikten sonrada camlar kurşun içine gömülüyordu. Şöyle ki H Şeklindeki kurşun değneklerin arasına yerleştirildikten sonra lehim ile kurşunlar kalaylanıyor ve cam vitraylar birbirlerine sabitleniyordu. Bu teknikten başka ve daha sonraları en çok kullanılan kendi ismini taşıyan Lois Comfort Tiffany bakır folyo şeritler ile Vitrayları sabitliyordu.