Halk takvimi nedir? Halk takviminin gelenekleri nelerdir? Halk takvimindeki tahminler yanılır mı? İstanbul'un kendine özel halk takvimi var mı?

Takvim, 'kavm' ve 'kıyam' sözcüklerinden türetilmiş bir sözcük olup, eğriyi, yanlışı düzeltmek, işleri düzene koymak anlamlarına gelir. Bu anlama göre gerçekten de eğrileri düzeltmek ve işleri yoluna koymak için zamana gereksinim duyulur. Takvimler soyut olarak bilinen zamanı, insan yaşamında somut olarak şekillendirmek amacıyla geliştirilmişlerdi. Geçmişten günümüze gelindiğinde dünya üzerinde diller ve kültürler kadar çeşitli takvimlerin bulunduğu da biliniyor. Miladi, Hicri, Rumi, Musevi, Maya, Mısır, Çin, Japon, Hint, Aztek takvimleri ilk akla gelen takvimler olarak sayılabilirler. Takvim bilgisinin kültürel yapıyla ilgili olduğu bilinmesine karşın, sonradan bütün toplumlarda iki türlü takvimin kullanıldığı biliniyor. Bunlardan ilki resmi otoritenin kabul ettiği takvimler, diğeri ise bu takvimin dışında halk arasında kullanılan ve resmi takvimden daha farklı bir yapıya sahip olan halk takvimleriydi. Bugün çoğunluğu Müslüman olan ülkemizde, halkın gelenekleriyle ilgili belli günler için ay ve güneşi esas alan iki takvimden de yararlanılır. Dini bayramlar için ay takvimi, başka türden tören ve işler için güneş takvimi kullanılır. Osmanlı Devleti, tüm diğer İslam toplumları gibi devlet işlerinde Hicri takvimi kullanmıştır. Ancak Türkiye Cumhuriyetinin kurulmasından sonra 1926 yılındaki takvim devriminden sonra şu an kullanılmakta olan miladi takvim, devletin resmi takvimi olarak kabul edilmiştir. Buna rağmen uzun yıllar boyunca bütçe yılı 1 Mart'tan başlatılmış; 1 Ocak 1983 tarihinde mali yılbaşı 1 Ocak'a alınmıştır. Halk takvimini herhangi bir yöre insanının temelde kültürel miras olarak edindiği doğal olgularla, toplumsal kurumlar ve olgular arasındaki uzun süreli deneyimlere dayalı ilişkilerin kurulduğu dinsel, tarihsel, töresel, eğitsel, inançsal, hukuksal, tarımsal, siyasal, ekonomik bağın anımsama ve anımsatma görevini üstlenmiş olan zaman-hayat ikilisinin bir dizgesi olarak tanımlayabiliriz. Halk takvimi dediğimiz yerel takvim bilinen, yaygınlık kazanmış takvimlerden daha farklı olarak yılı bölümler; ayları ve günleri başka bir biçimde adlandırır. Kimi zaman birimlerine, kimi doğal olaylara iyi ya da kötü özellikler yükler. Yaygın bir inanca göre uzun süreli deneyim ve bilgi birikiminin ürünü olan halk takvimlerine uymamak, onun gösterdiği doğrultuda hareket etmemek bireyin büyük zararlara uğramasına neden olur. Çünkü halk takvimleri oluştukları doğal ve kültürel ortamın ürünüdürler. Yerel takvimlerdeki zamanı noktalama ya da bölümlemeler, bazen düzenli bir biçimde yinelenen doğa olaylarına bağlı olurken bazen de dinsel törenler, toplumsal ortamı etkileyen diğer toplumlarla ilişkiler, topluma getirilen bir yenilik, saygın bir kişinin ölümü gibi bir olaya bağlı olarak da belirmektedir. Gece ve gündüz, güneşin doğması ile batması arasındaki zaman dilimleridir. Ancak batı geleneğinden farklı olarak yerel takvimde gün, akşam güneş battıktan sonra başlar. Örneğin, perşembe günü güneş battıktan sonrası, ertesi gün güneş batmasına kadar cuma sayılır. Haftanın günleri de herkesçe bilinen resmi adları yanında farklı olarak adlandırılabilir. Denizli'nin Çal ilçesinde haftanın günlerinden Pazar gününe 'Gireği' gün denilmektedir. 'Gireği' sözcüğü Rumca bir sözcüktür. Pazartesi günü Pazar, Salı günü Pazartesi, Çarşamba günü Işıklı, Perşembe günü Cuma akşamı olarak adlandırılır. Gün adlarına Uşak - Dişkaya köyünden örnekler de bulunur. Pazar: Girey, Pazartesi: Gula Bazarı Ayların da resmi adlarının yanında daha farklı adlandırıldığı da görülür. Tarım, hayvancılık, meyvecilik işleri de kimi takvimlerde ayları daha uzun, daha kısa dönemleri belirten isimler almaktadır. Koç Ayı- koç katımının yapıldığı ay, orak ayı- ekinlerin biçme işinin yapıldığı ay, kiraz ayı- kirazların yetiştiği ay… Halk takvimleri ay adlarını genellikle günlük yaşam ve üretimden alır. Yılın ilk ayı Mart'tır. Aylar: mart, abrul(nisan), mayıs, kiraz(Haziran), orak(Temmuz), ağustos(harman), üzüm(Eylül), gazel-avara(Ekim), koç-koç katımı(Kasım), karakış(Aralık), zemheri(Ocak), gücük(Şubat) tır. Hayvancılıkla ilgili kelimeleri ay adlarını göstermek için kullanmak kültürümüzde eski bir gelenektir. 12 Hayvanlı Takvim'e göre dünyanın ömrü üç milyon altı yüz bin yıldır. Bu süre 36 Ven'dir. Her Ven on bin yıldır, on iki yıl bir devirdir. Bir yıl on iki ay, bir ay dört hafta ve otuz gündür. Türk Takvimi'nde on iki yıl bir devir yapar, on iki yıllık devir Küskü (sıçan), Ot (öküz), Pars, Tavşan, Luy (balık), Yılan, Yunt (at), Kos (koyun), Datuk (tavuk), İt ve Tonguz (domuz) aylarından oluşur. Halk takvimlerinin büyük çoğunluğunda yıl, kasım ve hıdrellez olmak üzere iki bölümden oluşur. 'Kasım', Kasım ayının başında başlar ve Hıdrelleze kadar yani Mayıs ayına kadar sürer. Bu süre kış mevsimidir. Hıdrellez ise 6 Mayıs'ta başlar, Kasım'a kadar olan süreyi kapsar ve yaz mevsimidir. Kış devresi 45'er günlük Kasım, Zemheri, Hamsin adlı üç ana bölüme ayrılır. Tamamı 180 gün olarak kabul edilen kış devresinin ilk 135 günü yani Kasım-Zemheri-Hamsin aylarına 'sayılı' ya da 'hesaplı' adları verilir. Bu devre kışın en şiddetli olduğu süredir ve insanlar tarafından uygun tedbirler almak üzere hesaplanır. Kışı tamamlayan 45 günlük bir devre daha vardır ki, bu da 21 Mart'ta başlayıp, 6 Mayıs'a kadar geçen süredir. Anadolu'da bu süreye 'dokuzun dokuzu', 'april beşi', 'leylek kışı', 'oğlak kışı' gibi isimler verilir. Tarım ve hayvancılıkla uğraşan kesim için bu takvim yaşamsal önem taşır. Hayvan ve bitkileri sert soğuklardan korumak için 'sayılı'yı bilmek zorunludur. Tarlaya tohum ekme zamanı da ayın durumuna bağlı olarak belirlenir. Ayın yeni doğmuş ilk haline 'ayın aydını', bir süre sonraki haline de 'ayın garangısı' adı verilir. Tohum ekerken ayın yeni çıktığı ilk günlerde ekim yapılmaz, bir süre beklenir. Tarım toplumunda ayın durumuyla ilgili bilgiler de son derece önem kazanmaktadır. Örneğin, ay hilal biçimindeyse ve açık kısmı yukarı doğru bakıyorsa bu durum kısa süre içinde yağmur yağacağı şeklinde yorumlanır. Kırsal kesim insanı için yaşamsal bir önem taşıyan hava tahmininde insanlar, hayvanlar ve bitkilerin gözlenmesi etkili olur. Örneğin, kavak ağaçlarının yapraklarını tepeden dökmeye başlaması kışın sert geçeceği anlamına gelir. Aynı şekilde çam kozalakları fazla olursa kış zor ve uzun geçecek demektir. Hayvanların davranışları da havanın nasıl olacağı konusunda ipuçları vermektedir. Örneğin, koyunlar yüzünü kıbleye karşı dönerek yatarsa bu kısa süre içinde yağmurun yağacağı anlamına gelir. Bu türden toplumlar kendi yaşantılarında etkisini belirgin bir biçimde gördükleri doğal olayları etkinin türü ile de adlandırılmışlardır. Bunun en güzel örneğini kimi rüzgar adları verir. 'Çanak gurudan', 'Macuk gıran', 'Moza gıran' gibi... Mevsimlerle ilgili olarak halk arasında 'Mart ayı, dert ayı', 'Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır', 'Sitte-i Sevir, kapıyı çevir', 'Hamsin, kâh üşü kâh ısın.' gibi sözler söylenmiş ve çoğunluğu yağmurla ilgili olan çeşitli inanışlar ortaya çıkmıştı. Güneşli havada yağmur yağarsa, kurt doğuruyor demektir. Zararlı yağmuru kesmek için çamurdan yoğrularak yapılan kurbağa, kıbleye bakan bir duvarın deliğine konursa, yağmur kesilir. Çamurdan fare yapılıp ateş yanında kurutulursa, yağmur kesilir. Ay doğarken donuk görünürse, yağmur yağar. İlk düşen dolu tanelerinden birisini, anasının ilk çocuğu olan biri alıp koynuna koyarsa, dolu kesilir. Zemheri'de (Ocak ayında) havalar sıcak olursa, o yıl kıtlık olacak demektir. Tarlaya ilk tohum atıldığı zaman iki rekât namaz kılınırsa, ürün bol olur. Yöreden yöreye göre değişebilen zaman bölümlemesi, İstanbul ve çevresinde çoğu kez tarım ve hayvancılığın yanında denizle de ilişkilendirilerek İstanbul'a özgü bir halk takvimi olarak ortaya çıktı. Bu takvim eski müneccimler ve takvim hazırlayan kişiler tarafından yazılı hale getirildi. 6 Mayıs – Hıdrellez 3-4 Haziran - Kuzey Rüzgârlarının Esmesi 4 Temmuz - Sam Rüzgârlarının Esmesi 7 Ağustos - Sıcak Günlerin Sonu 6 Eylül - Bıldırcın Geçimi Fırtınası 3 Ekim - Koç Katımı Fırtınası 3 Kasım - Lodos Rüzgârlarının Başlaması 1- 2 Aralık - Kuzey Rüzgârlarının Esmesi 9 Ocak - Zemheri Fırtınası İlkbahardan önce birer hafta arayla cemrelerin düştüğüne inanılır. Cemre ateş parçası demektir. İlk olarak Kasım'ın 105'inde 7 Şubat(m.19-20 Şubat)'ta havaya düşünce hava ısınmaya başlar, Kasımın 112'sinde 14 Şubat(m.26-27 Şubat)'ta suya, Kasımın 119'unda 21 Şubat(m.5-6 Mart) tarihinde de toprağa düşer. Cemreler havaların ısınmaya başladığının ve kışın soğuk günlerini geride bırakmak üzere olduğumuzun habercisidir. 7 Şubat - Ağaç Dikme Zamanı 2- 3 Mart - Soğukların Kırılması 19 Mart - Kırlangıçların Gelmeye Başlaması 2- 3 Nisan - Çiçeklerin Açılmaya Başlaması Halk arasında mevsimlerin yaz ve kış olarak ayrılmış olması, öncelikle günlük yaşamın ayrılmaz bir parçası olan giyinme, beslenme, temizlik gibi alanlarda kendisini gösterir. Kış mevsimine girerken tüm evlerde kışa hazırlık olarak sobaların kurulması, kaloriferin bakımı, gaz, odun, kömür gibi yakacakların depolanması, bacaların temizlenmesi, perde, halı benzeri eşyaların yıkanması, bahçe veya evde bulunan çiçeklere bakım yapılması, yazlık giyeceklerin kaldırılıp kışlık giyeceklerin çıkarılması, dolap, depo, ambar gibi yerlerin dip-köşe temizlenmesi ve konserve, reçel, salça, tarhana gibi yiyeceklerin hazırlanıp kış için depolanması gibi çeşitli faaliyetler yapılır. Yaz mevsimi başlarken ise sobaların kaldırılması, boya- badana işlemleri, kışlık giyeceklerin temizlenerek kaldırılması, dolapların boşaltılıp örtülerin yıkanması ve yeniden yerleştirilmesi, perde ve benzeri eşyaların yıkanması, yorgan, battaniye gibi eşyaların yıkanıp naftalinlenerek kaldırılması, evin baştan aşağı temizlenmesi, bahçe ve balkonların düzenlenmesi gibi işlemler meydana gelir.

Halk takvimi nedir? Halk takviminin gelenekleri nelerdir? Halk takvimindeki tahminler yanılır mı? İstanbul'un kendine özel halk takvimi var mı?

TAKVİM NE ANLAMA GELİR?