Divan şiirinde İstanbul

Divan şiirinde İstanbul dönemi, Osmanlı tarihinde İstanbul'un başkent oluşu ile başladı. Milli Mücadele döneminde başlayan Anadolu'ya yöneliş ile Türk şiiri yüzlerce yıl merkez aldığı İstanbul'dan çıktı. Cumhuriyet Dönemi ile bu yöneliş hızlandı. Tarih boyunca pek çok şiire konu olmuş olan İstanbul'un ihtişamını anlatan birçok şiir ve İstanbul'u anlatmaya doyamayan birçok şair mevcut. Bunlardan en ilginci ve aynı zamanda öncüsü hiç şüphesiz Avni mahlaslı Fatih Sultan Mehmet'tir. AVNİ MAHLASLI FATİH SULTAN MEHMET İstanbul, şehri fetheden Avni mahlaslı Fatih Sultan Mehmet'ten başlayıp, 16. yüzyılda Bakî, Zihni, Taşlıcalı Yahya Efendi ile şiire aktarılmaya devam eder. Osmanlı şiirinde İstanbul'u yazmış şairlerin en ilginci ve aynı zamanda öncüsü hiç şüphesiz Avni'dir. Avni'nin, İstanbul'u fetheden Fatih Sultan Mehmet'in 'mahlas'ı olduğunu bilmek bu 'ilginç'liğin başlıca nedenidir. 'Avni' mahlasıyla; 'Bağlamaz Firdevse gönlünü Kalata'yı gören/Servi anmaz anda ol serv_î dil ârâyî gören/Kâfir olur ey Müselmanlar o tersâi gören' dizeleri Fatih Sultan Mehmet'in İstanbul'u ele geçirme tutkusunu da açıklar gibidir. Sultan Mehmet, İstanbul şehri üzerine olan bir gazelinde, 'Avniyâ kılmâ güman kim sâna râm ola nigâr / Sen Sitanbul şâhısın ol (dâ) Kalâtâ şâhıdur' da der. Aynı dönemin şairi Avni, 'İstanbul'ın Fethi münasebetiyle' yazdığı 'murabba'da şöyle yüceltir İstanbul'u: 'Şehr-i â'zam kim binası gerçi ma'ü tıyndedür/Ya anun üstündedür cennet yahud altundadur.' Bâki, bir gazelinde, 'Dil-rübâlarla aceb kesereti var her yolun/Geçemez hûblarından gönül İstanbûlun' derken, Hoca Sa'deddin Efendi, İstanbul'un benzersiz güzelliğini, 'Aceb yer var mı Istanbûla benzer/Ki yeksan ola anda h'ak ile zer' beyti ile yüceltir. Bahtî mahlasını kullanan III. Ahmed bir gazelinde kenti önceki payitaht Edirne ile karşılaştırır: 'Edirnê şehri gîbî gerçi şehr-'ı bedel olmaz/Yinê ammâ bu dünyâda Sitanbûlâ bdel olmaz.' Sultan IV. Mehmed'in de Boğaz'ı sevdiğini, ancak onun tercihinin Hisar olduğunu kendisinin bir beytinden anlıyoruz: 'Gönül ne Göksu'ya mâil ne Sârıyâra gider/Sipâh-ı gamdan emin olmağa Hisâra gider...' KARAMANLI AYNÎ Aynî, son Karaman Beyi Kasım (1474-1483) ile onun saltanat mücadelesinde desteklediği Karaman Valisi Cem Sultan'ın (ö. 1495) meclislerinde bulunmuş. Şair olarak asıl ününü ise İstanbul'un fethi vesilesiyle kaleme aldığı şiir ile kazanmıştır. Şehr-i âzam kim binâsı gerçi mâ u tıyndedür TARİH DÜŞÜRMEDE MAHİR SÜRURÎ Asıl adı Seyyid Osman olan Sürurî, 1752 Adana doğumlu. Yirmili yaşlarında şiir yazmaya başlayan ve seçtiğimiz üçüncü şiirin şairi Şeyhülislam Yahyâ Efendi tarafından kabiliyetli görülüp İstanbul'a gitmesi teşvik edilen Sürurî, yazdığı ilk şiirlerde Hüznî mahlasını kullanmıştır. Daha sonraları ise, Tâhirül Mevlevî'den nakle göre, onda kabiliyet gören Yahyâ Efendi tarafından kendisine Sürurî mahlası verilmiştir. III. Selim döneminde Anadolu kazaskerliği yapan şair 1814 yılında vefat etmiştir ve vefatı üzerine pek çok şair tarih düşürmüştür. En meşhurlarından biri İzzet Molla'nın şu kıtasıdır: 'Sürûrî-i müverrih kim uyurken bulmasa târîh / Gamından bir dahi varmazdı aslâ âlem-i hâba // Teessüf eyleyip üstâdına İzzet dedi târîh / Sürûrî'nin vefatı mûcib-i hüzn oldu ahbaba...' İstanbul ile ilgili olan şiirinde İslâmbûl lafzını kullanır: GAZEL Virüb revnak anâ gılmân-sıfat hûbân-ı İslâmbûl OSMANLI DEVLET ADAMI EŞREF PAŞA 1820 yılında Bursa'da dünyaya gelen Eşref Paşa, evvela ağabeyi olan eski Bağdat kadısı Şerif Rüşdü Efendi'den medrese usulünde ders görmüş, sonra İstanbul'a giderek Kethüdâzâde Arif Efendi'den hikemî ilimler ile Farsça öğrenmiştir. Şairliğinin yanı sıra Osmanlı Devleti'ne asker olarak hizmet etmiş ve 93 Harbi süresince Tuna cephesi kumandanı olarak görev yapmıştır ve savaş mağlubiyet ile sonuçlanınca bundan sorumlu tutulup birçok paşa ile birlikte Limni Adası'na sürgüne gönderilmiştir. Birkaç ay sonra II. Abdülhamid tarafından affedilmiş ve İstanbul'a geri dönmüştür. 1894'te vefat eden Eşref Paşa'nın kabri Merkezefendi Kabristanı'nda yer almaktadır. Büyük bir 'muhibb-i âl-i abâ' olan Eşref Paşa, Nâmık Kemal'e Nâmık mahlasını veren zattır. Dîvanı Eşrefü'üş-şuarâ adıyla basılmıştır. Gazel Gönülde ârzûdur vuslat-i heyhât-i Istanbûl ŞEYH GALİB'İN MÜRİDİ ESRAR DEDE Tezkire-i Şuarâ-yı Mevleviyye isimli eseriyle tanınan, Şeyh Galib'in müridi olan 1748 yılı doğumlu Esrar Dede isimli mutasavvıf şair, , 1797 yılında bir mirac gecesinde vefat etmiştir. Müridi ile arasında derin bir muhabbet olan Şeyh Galib, vefatı üzerine mersiye kaleme almıştır ve yine Şeyh Galib başta olmak üzere vefatına dair pek çok şair tarih düşürmüştür. Dîvan'ında Hulefâ-yi Râşidîn'e duyduğu muhabbeti 'Men bende-i ahbâb-ı Resûlullâhem/ Ne Hâricîyem ne Şîî-yi gümrâhem/ Hem bende-i Bû Bekr ü Ömer Osmânem/ Hem hâk-i reh-i Alî veliyyullâhem' diyerek dile getiren Esrar Dede'nin Hazret-i Ali sevgisini anlattığı Mübarekname-i Esrar ve Fütüvvetname-i Esrar isimli iki manzumesi vardır. GAZEL Dildar idicek va'deyi yâhû-yi Sıtanbûl Teng oldu yine başıma her sûy-ı Sıtanbûl Yarin kademi bastığı yer olmasa anda Bir dâhi harâm idi bana bûy-ı Sıtanbûl Her semtine baksam görünür âteş-i hicrân Dûzah bana her kûçe vü her kûy-i Sıtanbûl Bir âh idene bin gez ider hayf selâmet Âşık-küş olur nâsıh-ı bed-gû-yı Sıtanbûl Gelmez mi aceb gül-i handan dahi Esrâr Gülmez mi bugünlerde yine rûy-i Sıtanbûl ŞEREF HANIM Şair Mehmed Nebîl Bey'in kızı olan Şeref Hanım, 1809 doğumludur. Devrinin şairlerinden farklı olarak şiirlerinde sade ve samimi bir anlatımı tercih etmiştir. Daha çok Kerbela mersiyeleri ile tanınan şair, her yıl Muharrem ayında bir mersiye kaleme almış olup Dîvan'ında yer alan 677 şiirin 16'sı Kerbela mersiyesidir. Hüzün içinde geçen yaşamını şiirlerinde nükteli bir şekilde ifade eden şair 1861 yılında vefat etmiştir. KITA Gencîne-i irfân olan İslâmbûl ŞEYHÜLİSLÂM ZEKERİYYÂZÂDE YAHYÂ 'Ko kafes nağmesini nağme-i peyderpeye gel,/Râyegan dinleyelim bülbülü İstinye'ye gel' Yahyâ Efendi, 1561 ile 1644 tarihleri arasında yaşamış, I. Mustafa, IV. Murad ve Sultan İbrahim döneminde şeyhülislamlık yapmış bir zat-ı şerif. Bilhassa IV. Murad döneminde itibarı ve şöhreti artan, bu süreçte hayatının en rahat dönemini yaşayan Yahya Efendi, Sultan İbrahim döneminde uğradığı iftiralar sebebiyle gözden düşer ve haksız ithamlardan duyduğu üzüntüyle sağlığı bozulur. Vefat edince babasının Fatih-Çarşamba'da yaptırdığı medresenin hazîresine defnedilir. Döneminin meşhur şairlerinden biri olduğu için vefatına dair pek çok tarih düşürülmüştür, bunların en ünlülerinden biri 'Kabr-i Yahyâ ola yâ rab pür-nûr'dur. Sade ve samimi bir söyleyişi benimsemiş olan Yahya Efendi'nin dîvanı da çoğunlukla gazellerden oluşur. GAZEL Salınsun îd irişdi yine hûbanı Sitanbûlun FENNÎ VE MESNEVİSİ Doğum yılı bilinmeyen ve 1745 yılında vefat ettiği tahmin edilen Fennî'nin asıl adı Mustafa'dır. Divân'ında 63 beyitlik Sevâhilnâme isimli bir mesnevi bulunur ve bu mesnevi İstanbul'un semtlerini anlatır. Galata Hep galat sözle geçürdi gününü âşık-ı zâr Galatâ seyrine gitmiş meğer ağyâr ile yâr Beşiktaş Tıfl iken sanâ hırâm-ı bedi öğretdiğiçün Dilerim Hazret-i Hak'dan anı kim o beşik taş olsun Ortaköy Oldu dil olmuş iken kayd-ı cihandan reste Ortaköy'de yine bir mûy-miyâne beste Bebek Oldu muhtâc gönül tıfl-ı civân-ı gayre Giymeyince Bebek'e merdüm-i dîdem seyre Fener Meyl idüp şem'-i izâri içün ol sîmbere Düşdü pervâne-i dil şimdi fenerden fenere Üsküdar Kâbe toprağı diyû olsa bile nâm-âver Üsküdar'dan dahi yeğdir bana rûy-i dilber LÂLE DEVRİ ŞAİRİ NEDÎM 1681 yılında İstanbul'da doğan Nedîm'in asıl adı Ahmed'dir. Ailesinin devlet hizmetinde bulunan insanlar olması sebebiyle dönemin klasik ilimleri dışında Arapça ve Farsça da öğrenmiştir. III. Ahmed döneminde şairliği ile ün salmaya başlayan Nedîm, kâsideleri vasıtasıyla çeşitli devlet adamlarının dostluğunu kazansa da esasen medrese müderrisidir. Bir dönem Sahn-ı Semân medreseleri müderrisliğini de yapmıştır. Lâle Devri'nin sonunu getiren Patrona Halil İsyanı patlak verdiğinde ise kendisi Sekban Ali Paşa Medresesi'nde müderrislik görevini ifa etmektedir. Naif bir yaradılışı olan Nedîm'in sürekli bir korku hâli (illet-i vehîme) yaşadığı bilinmektedir. Bu sebeple ölüm sebebi tam olarak bilinmese de, Patrona Halil İsyanı'nı takip eden günlerdeki korkulu ruh hâlinden vefat ettiği düşünülmektedir. Kabri Karacaahmet Mezarlığı'nın Miskinler Tekkesi kısmındadır. Üslubu şahsi ve söyleyişi mükemmel olan Nedîm bu iddiasını 'Ma'lûmdur benim sühanım mahlas istemez' (sühan: söz, kelam) diyerek göstermektedir. Ahenge büyük ehemmiyet veren Nedîm'in pek çok şiiri bu özelliği sayesinde bestelenmiştir. Kaside (Der vasf-ı İstanbul ve sitâyiş-i Sadrazam İbrahim Paşa) ŞARKI FORMUNDA ŞİİRLER YAZAN II. MAHMUD Dîvan şiiri formlarını kullanmasına rağmen klasik Dîvan şiiri gibi ağdalı bir dil kullanmayan Adlî yani II. Mahmud genelde şarkı formunda şiirler yazmış ve bu şiirlerin çoğunu kendisi bestelemiştir. İstanbul ile daha doğrusu Çamlıca ile ilgili olan bu şiiri de yine şarkı formundadır. ŞARKI Pek hâhişi var gönlümün ey serv-i bülendim BÜYÜK ŞAİR NEF'İ Nef'i o dönemin en popüler eğlence mekânı olan Kağıthane'yi 'Mahşer olmuş sahn-ı Kâğıthane dünya bundadır/Cennete dönmüş güzellerle temâşâ bundadır' beyti ile güzeller. 'Bû Şehr_i Sitanbul ki bi misl ü behâdır/Bir sengine yekpare 'Acem mülkü fedadır' Kaynak: Dünyabizim, Divan Şiirinden İstanbul'a Dair 10 Harikulade Örnek