Bir İngiliz hakkâk ve fotoğrafçının gözünden İstanbul

1813 yılında Londra'da dünyaya gelen İskoç asıllı James Robertson, 40 yıl Osmanlı Darphanesinde görev yapmış, aynı zamanda da çekmiş olduğu İstanbul manzaraları ve Kırım Savaşı fotoğraflarıyla, kendisine fotoğraf tarihimizde önemli bir yer edinmiştir. Osmanlı Darphanesi'nin yenilenmesi çerçevesinde, baş hakkâk ve modelci olarak 1841 yılında İstanbul'a gelen Robertson, zamanının en büyük gravür ustası olan William Wyon tarafından, İngiltere Kraliyet Darphanesi'nde yetiştirilmiştir. Osmanlı'dan 40 İngiliz sterlini maaş alarak memurluğa başlayan sanatçı tarafından hazırlanan model ve kalıplara dayanılarak üretilen ilk yeni altın paralar, 17 Ocak 1843 tarihinde basılır. Bu konudaki çalışmaları Sultan Abdülmecid tarafından taltif edilecek ve kendisine bir İftihar Nişanı verilecektir. İstanbul'da günlük yaşam ve şehir manzaralarıyla ilgili suluboya resimler de yapan Robertson'un fotoğrafçılığa nasıl başladığı ve teknik bilgiyi nereden öğrendiği henüz bilinmemekle birlikte, Bahattin Öztuncay'ın değerli araştırmalarına dayanarak, sanatçının fotoğraflarına dair pek çok bilgiye ulaşabilmekteyiz. FOTOĞRAF ÇALIŞMALARINA AİT BİLİNEN EN ESKİ REFERANS Robertson'ın İstanbul'daki fotoğraf çalışmalarına ait bilinen en eski referans, 4 Temmuz 1853 tarihlidir. VII. Carlisle Kontu George William Frederick Howard, Diary in Turkish and Greek Waters adlı eserinde, bu tarihte İstanbul'daki bazı mimari ve tarihi eserlerin fotoğrafını Robertson'dan satın aldığını anlatır. 1853 -1855 yılları arasında Illustrated London News'ta yayımlanan Kırım Savaşı ve İstanbul konulu birçok gravürün altyazısında James Robertson'un Fotoğraflarından ibaresi bulunmaktadır. İlk İstanbul Fotoğrafları albümü, 1953 yılı Ekim ayında Londra'lı yayıncı Joseph Cundall tarafından piyasaya sürülmüştür. 'Photographic Views of Constantinople' adlı albümün büyük ilgi topladığın bu gazeteden ve The Athenaeum dergisinden anlaşılmaktadır. İngiltere Kraliyet Hazine Dairesi'nin harcama kayıtlarına göre, kraliyet ailesi koleksiyonlarına alınan ilk fotoğraflar, Prens Albert'in, Cundall'ın firmasından satın aldığı Robertson'a ait İstanbul fotoğraflarıdır. Hangi yılda açıldığı tam olarak bilinememekle birlikte, Beyoğlu'nda Postacılar Sokağı köşesinde 293 numaralı adreste bir stüdyo açan Robertson, burayı 1867 Eylül ayına kadar işletir. İlk zamanlar nadir olarak portre çekilen bu stüdyoda, mimari eser ve manzara fotoğraflarının satışı yapılır. James Robertson, 1855 yılında Beyoğlu Saint Helens Kilisesi'nde, Peralı Leonilda Maria Matilda Beato ile evlenir. Çiftin üç kız çocukları olur. Robertson'ın İstanbul'da ilk defa 1853–1855 yılları arasında kendi başına, 1856–1857 yılları arasında kayınbiraderi Felice Beato ile birlikte çalıştığı bilinmektedir. 1860'lı yıllarda ise Beyoğlu 293 numaralı yerdeki stüdyo genel olarak, fotoğraflar baskısının ve satışının yapıldığı bir yer olarak işletilmiştir. Sanatçıya ait İstanbul fotoğrafları ilk olarak 1855 yılında Londra'da sergilenmiştir. Gene İstanbul fotoğraflarıyla yer aldığı ikinci sergi, aynı yıl katılacağı Uluslararası Paris sergisidir. Bu serginin ardından Robertson 1. sınıf bir madalya ile ödüllendirilecektir. Fotoğraf eleştirmeni Ernest Lacan, Esquisses Photographiques adlı kitabında onun fotoğraflarından övgüyle söz eder. 360 DERECELİK PANORAMİK İSTANBUL FOTOĞRAFLARI 'Büyük bir özenle çekilmiş bu görüntüler, fotoğrafın en güzel örnekleri arasındadır...' Kıyafetler ve meslekler konusunda da çekim yaptığı ancak satışa sunmadığı, yakın dostlarına hediye ettiği fotoğraflarına az rastlanır. İstanbul'da çekilmiş en eski döner kebapçısı, simitçi, salepçi, hamal, börekçi, kayıkçı, çalgıcı, derviş ve berber görüntüleri Robertson'a aittir. Satıcı ve kıyafet betimlemeleri fotoğraflarını zaman zaman renklendirmiştir. Bilinen en eski 360 derecelik panoramik İstanbul fotoğraflarını çeken kişi olarak da Robertson tarihe geçmiştir. 1854 yılında Beyazıt Serasker Kulesi'nden çektiği ve 12 ayrı fotoğraftan meydana gelmiş bu panoramalarla ilgili Illustrated London News'ta 'büyük bir özenle çekilmiş bu görüntüler, fotoğrafın en güzel örnekleri arasındadır' diye yazar. James Robertson ve Roger Fenton'un Kırım Savaşı fotoğrafları en eski ve en kapsamlı savaş fotoğraflarıdır. Prens Albert'in önerisiyle savaşı görüntüleyen Roger Fenton, yanına 5 fotoğraf makinesi, 700 cam negatif alarak Balaklava'ya gelir. Burada kolera ya yakalanana kadar çekim yapar. Robertson'un avantajı ise savaşı başından sonuna kadar aralıklarla gidip gelerek neredeyse tamamını görüntülemiş olmasıdır. Hem Fenton'un hem de Robertson'un fotoğraflarındaki ortak nokta, son derece durağan olması, hiç birinde ölü ya da yaralı askerlere yer verilmemesidir. Robertson'un çekmiş olduğu, ele geçirilen Rus savunma mevziilerinin fotoğrafları değişik yayınlarda taş baskı ve gravürlere temel olarak kullanılırlar. Robertson Kırım Savaşı'nda çekmiş olduğu fotoğraflarını 1855 yılı Aralık aylarında Londra'da sergiler. Killburn Stüdyosu'nda sergilenen 58 fotoğrafın içinde Sivastopol panoraması, şehrin yıkık sokakları, terk edilmiş mevzilerin ve siperlerin fotoğrafları vardır. Kırım fotoğrafları büyük yankı uyandırır. Savaş sona erdikten sonra, Felice Beato ve kardeşi Antonio Beato ile birlikte, Kudüs ve çevresindeki mimari ve arkeolojik eserlerin yakın plan çekimlerini yaparlar. Robertson bu tip fotoğraflarda eserin büyüklüğünü anlatabilmek için sık sık insan figürü kullanır. Burada çekmiş oldukları fotoğraflar daha sonra albümler halinde yayımlanacaktır. Robertson ve Felice Beato, 1857 yıllında Kahire çevresinde de başarılı çekimler yaparlar. Onlar dönemin diğer fotoğrafçıları gibi sadece Antik Mısır Dönemi'nden kalma eserleri değil, İslam mimari eserleri konusunda da çalışmalar ortaya koymuşlardır. İkili ilk defa 1858 yılı Ocak ayında, Londra'da Architectural Photographic Association tarafından düzenlenen sergiye 51 fotoğrafla katılırlar. Aynı derneğin 1858 Aralık ayında düzenleyeceği ikinci sergiye, 31 Kahire fotoğrafı, 1860 Ocak ayında açılan üçüncü sergiye ise, İstanbul ve Kudüs fotoğraflarıyla katılırlar. Robertson'ın aktif olarak fotoğraf çekimlerine yaklaşık 1858 yılına kadar devam ettiği daha sonra sadece elindeki negatiflerden baskılar yaptığı anlaşılmaktadır. Daha önceden ikisinin yolları ayrılmış olmakla birlikte, Robertson, stüdyosunu kapatmadan hemen önce dahi fotoğrafların arkasında, Robertson ve Beato ismini birlikte kullanır. Aynı şekilde, biri Japonya'da diğeri de Mısır'da fotoğrafçılık yapmalarına rağmen Beato kardeşler de, kendi fotoğraflarında bu ibareyi kullanacaktır. The Levant Herald gazetesine 5 Eylül 12 Ekim 1867 tarihleri arasında verilen satış ilanından da anlaşılacağı üzere, Robertson yalnız başına kalması sebebiyle ve artan rekabet yüzünden stüdyoyu satışa sunar. Fotoğrafçılık kariyerini kesin olarak 1867 yılında bitiren ve darphanedeki görevine devam eder Robertson, görevinde 40 yılını doldurduğu 1881 yılında onuruna verilen bir veda töreniyle emekliye ayrılır. Bunun ardından, eşinin üzerine kayıtlı bulunan Büyükada'daki bir araziyi ipotek göstererek Osmanlı Bankası'ndan, altı ay sonra ödemek kaydıyla, 200 Osmanlı lirası kredi alır. Kredinin onaylandığı hafta, 9 Kasım 1881 tarihinde Robertson eşi ve üç kızıyla birlikte, bir daha İstanbul'a dönmemek üzere Tokyo'ya 30 km mesafedeki Yokohama'da bulunan ve fotoğrafçılık yapan kayınbiraderi Felice Beato'nun yanına gider. Felice Beato yıllar önce buraya yerleşerek büyük karlar elde etmiştir. Ancak tüm varlığını bir anda kaybederek, 1884 yılında kız kardeşini de orada bırakarak ülkeyi terk eder. Geride kalan aile fertleri de ondan kalan bu zararı ödemek zorunda kalırlar. James Robertson Japonya'da yaşadığı zor yılların ardından 1888 yılında hayata gözlerini yumar.