Az bilinen İstanbul fotoğrafları ile Osmanlı

Tarihte ilk fotoğrafı, Fransız mucit Joseph Nicephore Niepce çeker. 1826 yılında 8 saat pozlayarak elde ettiği bu bulanık görüntünün ardından, yine diğer bir mucit olan Louis Jacques Mande Daguerre ile 1829 yılında bir ortaklık içine girerek çalışmalarını sürdürür. Daguerre çalışmalarına devam eder ve sonunda saatin altına düşen pozlandırma süresiyle bir görüntü elde etmeyi ve bu görüntünün tekrar ışığa çıktığında kararmamasını sağlayan sabitleme işlemini bulur. Fotoğrafın icadı büyük bir ilgi uyandırır ve hızla yayılır. İlk meraklılar makinelerini alarak ilginç buldukları her yerin fotoğraflarını çekmeye başlarlar. Osmanlı toprakları, özellikle de İstanbul maceraperestlerin ilk odağı olacaktır. İnsanları etkisi altına alan bu önemli icat, Osmanlı'da yankı uyandırır ve kısa sürede kabul görür. II. Mahmud'un öldüğü yıl ilan edilen fotoğrafın kabulü matbaa gibi geç olmamış, daha kısa sürede benimsenmiştir. II. Mahmud'tan sonra tahta geçen padişahlar da fotoğrafı ve fotoğrafçılığı desteklemiştir. Özellikle II. Abdülhamid'in fotoğrafa olan merakı sayesinde, bugün Yıldız Koleksiyonu olarak adlandırdığımız 800 albüm, 35 bin fotoğraf gibi paha biçilemez belgeler günümüze ulaşmıştır. Her şeyden haberdar olmak isteyen Sultan Abdülhamid, bir kısmını ordu bünyesindeki subaylar arasından yetiştirdiği fotoğrafçıları aracılığıyla, hem Osmanlı İmparatorluğu'nda, hem de dünyanın farklı coğrafyalarında olup bitenleri izlemişti. Albümlerdeki fotoğrafların bir kısmı, dönemin önde gelen fotoğrafçılarına saray tarafından sipariş edilerek çekildi; bir kısmı ise, Abdülhamid'in fotoğrafa olan ilgisini bilen farklı ülkelerdeki profesyonellerden hediye olarak gönderildi. Fotoğrafın keşfi, tüm dünyada duyurulmasından iki ay sonra, Osmanlı Devleti'nin resmi yayını olan Takvim-i Vekayi gazetesinde haber olarak yer alır. 1841 yılına ait Ceride-i Havadis gazetesi ise Daguerre'in fotoğrafçılık üzerine yazmış olduğu kitabın Türkçeye çevrildiğinden söz eder. O dönemde, Müslüman kadınların erkekler karşısında poz vermesi hoş karşılanmadığı için, bayan fotoğrafçıların bu işi üstlendiği görülmektedir. Çoğaltılma olasılığını ortadan kaldırmak için, çekilmiş fotoğrafların cam negatifleri göz önüne alınarak, müşteriye güvence verildiği de vakidir. Osmanlı'da fotoğrafçılıkla ilk ilgilenen Müslümanlar asker kökenlidirler. 1783 yılında açılan Mühendishane-i Bahr-i Hümayun gibi okullarda 1860'lı yıllarda resim derslerine ilave olarak verilmeye başlanan fotoğraf dersleri sayesinde pek çok fotoğrafçı yetişmiştir. Bunlar arasında Servili Ahmet Emin, Üsküdarlı Ali Sami, Zekai Bey, Fahreddin Türkkan gibi isimleri sayabiliriz. Servet-i Fünun dergisinin 1895 yılında yayımlanan pek çok sayısında, amatör fotoğrafçıların çalışmalarına yer verilmesi önemlidir. Ayrıca dergide 'Fotoğraf Söyleşisi' başlığıyla bir köşe ayrılmış, burada amatörlerin mektuplarına ve sorularına yanıt verilmiştir. 8x8'den 13x18 büyüklüğe kadar kabul edilecek fotoğrafların mutlaka klişeleriyle birlikte gönderilmesi şartını koyar. Birinci olarak, Sadi Bey'in 'Makriköy'ünde Cevizlik' adlı fotoğrafı seçilir. Osmanlı'da fotoğrafın gelişiminde önemli bir yere sahip olan Servet-i Fünun dergisi, 1896 yılında bir fotoğraf yarışması düzenlendiğini ilan eder. Ödül ise bir fotoğraf makinesidir. Ayrıca kazananlara göndermiş olduğu klişelerden fotoğrafların baskısı da yapılmıştır. Dünyada olduğu gibi, ülkemizde de fotoğrafın yaygınlaşması, teknik ve kimyasal gelişmelere paralel seyredecektir. İlk zamanlar çok büyük ve ağır olan fotoğraf makineleri, zamanla küçülmüş, hafiflemiş ve ucuzlaşmıştır. Böylece fotoğraf, aristokrat kesimden halk kesimlerine doğru bir yaygınlık kazanmıştır. 1888 yılına gelindiğinde, Amerikalı mucit ve iş adamı olan George Eastman'ın piyasaya sürdüğü ilk rulo film kamerası, fotoğraf tarihinde bir dönem noktası yaratır. İçinde 100 pozluk bir rulo film olan 9992 gr ağırlığındaki bu makineyi 'Siz düğmeye basın, gerisini biz hallederiz' sloganıyla piyasaya sürdüğü yıl Eastman 13 bin adet makine satacaktır. Fotoğrafın gelişimindeki bir diğer etken ise, basında yer almaya başlamasıdır. Bu hem fotoğrafın kitleler üzerindeki etkisini göstermiş, hem de foto muhabirlerin yetişmesini sağlayacak bir alan açmıştır. Osmanlı Darphanesi'nde 40 yıl baş hakkak olarak görev yapan James Robertson ve Roger Fenton'un Kırım Savaşı fotoğrafları en eski ve en kapsamlı savaş fotoğraflarıdır. Robertson'un çekmiş olduğu, ele geçirilen Rus savunma mevziilerinin fotoğrafları değişik yayınlarda taş baskı ve gravürlere temel olarak kullanılır. Fotoğrafçılığın bir başka alanı olan stüdyolar da, keşfinden ksıa süre sonra açılacaktır. İstanbul'da Kompa, Loran, Carlo gibi yabancı kökenli isimlerin açtığı yerleşik stüdyoların ardından, Rum kökenli vatandaşlarımızdan Vasilaki Kargopula da bir stüdyo açar. İlk dönem stüdyolarımızda görülen, doğu imajını yansıtacak oryantalist fotoğraflar kadar, başarılı pek çok portre günümüze ulaşmıştır. Ayrıca yine fotoğrafçılar, İstanbul başa olmak üzere pek çok şehrin fotoğrafını çekmiş, meslekler ve kıyafetler hakkında değerli belgesel çalışmalar ortaya koymuştur. İlk Müslüman fotoğraf stüdyosu ise 1910 yılında Bahaettin Rahmi Bediz tarafından açılır. 1932 yılında açılan halk evleri, 1945 yılında fotoğraf kursları düzenleyerek, pek çok amatör fotoğrafçının yetiştiği merkezlere dönüşecektir. İlk fotoğraf örgütümüz ise, Servet-i Fünun'da yer alan ve 1895 yılında Selanik'te kurulduğundan bahsedilen Amatör Fotoğrafçılar Derneği'ni saymazsak eğer, 1945 yılında İzmir'de kurulan Fotoğrafçılar Derneği'dir. Türkiye'de 1960 ve 1890 yılları arasında, fotoğrafı toplumsal gerçekçi yaklaşımlar öne çıkar. Toplumsal konuların çokça işlendiği bu dönemde, yurt dışı bağlantılarının artması da biçimsel arayışları getirecektir. 1890 sonrasını ise dışavurumcu dönem olarak adlandırabiliriz. Kişisel çıkışların gözlendiği bu dönemde, deneysel çalışmalar da öne çıkacaktır. Atatürk Kitaplığı arşiv fotoğrafları - İstanbul'un 100 fotoğrafçısı