Sadece Allah'la yaşayan kalbi ifade eden kavram: Tevekkül

Tevekkül, her şeyden önce kulun Allah'a olan derin inanç ve güveninin bir ifadesidir. Kaynaklarda çoğunlukla vekil kelimesi kefille eş anlamlı gösterilmişse de Râgıb el-İsfahânî'ye göre vekil kefilden daha geneldir; her vekil kefildir, fakat her kefil vekil değildir. Tevekkül dinî ve tasavvufî bir terim olarak 'bir kimsenin kendini Allah'a teslim etmesi, rızkında ve işlerinde Allah'ı kefil bilip sadece O'na güvenmesi' şeklinde tanımlanır. Tevekkül kalbin tam olarak vekile itimat etmesidir... Kur'ân-ı Kerîm'de tevekkül kavramı kırk âyette değişik fiil kalıplarında, dört âyette mütevekkil şeklinde yer alır, vekil kelimesi yirmi dört yerde geçer. Bazı âyetlerde peygamberlerin inkârcılara kefil olmadığı, onların yaptıklarından sorumlu tutulmayacağı, dört âyette de inkârcıların âhirette kendilerini savunacak bir vekillerinin bulunmayacağı belirtilmiştir. İbn Teymiyye tevekkülün 'kalbin yalnız Allah'a güvenmesi' anlamına geldiğini belirterek bunun sebeplere başvurma ve mal biriktirmeye aykırı olmadığını söyler. Bazı peygamberlerin inançlarındaki kararlılıkları ve tevekkülleri örnek gösterilir. Bir âyette Resûl-i Ekrem'e kamu işlerinde çevresindekilerle istişare etmesi öğütlenmiş ve ardından, 'Kararın kesinleşince artık Allah'a tevekkül et, Allah kendisine tevekkül edenleri sever' buyurulur. Talâk suresinin başlarında Allah'a tevekkül eden kimseye O'nun kâfi geleceği ve Allah'ın mutlaka emrini yerine getireceği bildirilmiş, bu açıklamalar tevekkül düşüncesinin meydana gelmesinde belirleyici olmuştur. Tevekkül ve aynı kökten türeyen çeşitli kelimeler hadislerde de geçer. Tirmizî ve İbn Mâce'nin es-Sünen'lerinde tevekkül konusuna iki bab ayrılmıştır. Hz. Peygamber'in, 'Devemi bağladıktan sonra mı tevekkül edeyim yoksa bağlamadan mı?' diye soran bir sahâbîye, 'Önce bağla, sonra tevekkül et' yolundaki cevabı ilgili kaynaklarda tevekkülden önce tedbir almanın gerekliliğine delil sayılır. Hadislerde bildirildiğine göre Allah, aç karına sabahlayıp akşama tok ulaşan kuşları doyurduğu gibi kendisine tam bir teslimiyetle tevekkül edenlere de rızıklarını verecektir. Bir iş için evinden çıkan kimse, 'Bismillah, Allah'a inandım, O'na dayandım, O'na tevekkül ettim; güç kuvvet yalnız O'nundur' derse Allah onu en hayırlı şekilde rızıklandıracak ve kötülüklerden koruyacaktır. Hz. Peygamber'in güçlü müminin zayıf müminden daha değerli ve Allah'ın sevgisine daha lâyık olduğunu ifade ederek kişinin tam bir azimle faydalı olanı elde etmeye çalışmasını, güç bir durumla karşılaşılması halinde Allah'ın takdirine rıza göstermesini öğütlemesi ve yakınmanın şeytanın etkisine kapı açacağı uyarısında bulunması tedbir ve çalışmayla tevekkül ve takdiri birlikte gözetmek gerektiğini ortaya koyar. Kişinin, kendini her durumda Allah'ın irade ve takdirine teslim ederek O'ndan gelene rıza göstermesi tevekkülün özünü meydana getirir. Hasan-ı Basrî, 'Tevekkül rızadan ibarettir' der. Allah'ın takdirine rıza ve teslimiyeti tamamen pasif bir hayat anlayışı, her türlü tedbirin terkedilmesi şeklinde anlayan mutasavvıflar olmuşsa da çoğunluk amelî planda sebeplere başvurmayı tevekküle aykırı görmemiştir. Tevekkülün 'gassâl önünde meyyit' benzetmesiyle açıklanması tasavvuf literatüründe geniş kabul görmüş, Gazali de bunu tevekkülün en yüksek derecesi diye nitelemiştir. Diğer bazı âlimler de naklî deliller yanında kulun iradesini tamamıyla ortadan kaldırma sonucunu doğuracağı, sorumsuzluğa ve karmaşaya yol açacağı, insanları din ve dünya işlerinde tembelliğe sevk edeceği gibi aklî delillere dayanarak gassâl önünde meyyit benzetmesini çalışmayı ve tedbiri büsbütün elden bırakma diye yorumlamayı reddetmişlerdir. İbn Teymiyye böyle bir anlayışın iş ve çalışma düzenini bozacağını, doğru-yanlış, iyi-kötü gibi kavramları yok edeceğini ve bilgiyi faydasız hale getireceğini söyler (et-Tuĥfetü'l-ǾIrâķıyye, s. 191-192). Tevekkül, yerine getirilmesi emredilen sebeplere başvurmayı gereksiz kılmaz; bu durumda, Allah'ın emrettiği şeyleri yapmadan kendisi hakkında mutluluk veya mutsuzluk olarak takdir edilen şeye rıza gösterme şeklindeki bir anlayışa götürür. Yemeden içmeden Allah'ın kendisini doyuracağını söyleyen kimse ahmak, sebepleri terkeden kimse âcizdir. İslâm âlimlerinin tevekkülle iman ve tevhid arasındaki ilişkiye dikkat çekmeleri önemlidir. Çünkü Doğru anlamıyla Allah'a tevekkül eden kul, bir işi başarmak için sahip olduğu imkân ve fırsatları Allah'ın bahşettiğine ve bunların kullanılması için yaratıldığına inanır; bu açıdan bakıldığında sebepleri ihmal etmenin onların mânasız yere yaratıldığı fikrini doğuracağını düşünür. İbn Ebü'd-Dünyâ et-Tevekkül 'alellāh adlı eserinde tevekküle dair bazı âyetlerle hadis ve haberleri derlemiştir. İbn Teymiyye'nin tevekküle dair fetvalarından oluşan bir derleme Ebü'l-Mecd Harek tarafından et-Tevekkül 'alellāh ve'l-aħź bi'l-esbâb başlığıyla yayımlanmıştır. Yûsuf el-Kardâvî et-Tarîķ ilallāh: et-Tevekkül (Kahire 1995), Mirza Tokpınar, Hangi Doğru Tevekkül: Hadisler Işığında Yeni Bir Tanım (Ankara 2009) adlı birer kitap hazırlamıştır. Tevekkül tasavvufta bir makam ve hal olarak kabul edilir. Sûfîler tevekkülün birçok çeşidi ve mertebesinden bahsetmişlerdir. Onların tevekküle dair tanımları bu çeşit ve mertebelerle ilgilidir. Cüneyd-i Bağdâdî'nin, 'Tevekkül kalbin Allah Teâlâ'ya itimat etmesidir' şeklindeki ifadesi tevekkülün genel bir tarifidir. Havas veya ârif denilen müminlerin tevekkülü Allah için Allah ile ve Allah'a tevekküldür. Bu tevekkülde dünya ve âhiret menfaatleri, bunlarla ilgili sebepler dikkate alınmaz. Ârifin nefsi bu mertebede gassâlin önündeki ölüye benzetilir. İbnü'l-Cellâ'nın, 'Tevekkül her hâlükârda sadece Allah'ın civarında olmaktır' ifadesinde talep, dua ve niyazdan söz edilmez. Nemrûd tarafından ateşe atılacağı zaman Cebrâil, Hz. İbrâhim'e kurtuluş için dua etmesini söyleyince onun, 'Allah'ın halimi bilmesi duama ihtiyaç bırakmıyor' demesi buna örnektir. Bu tevekkülün en mükemmel mertebesidir. Tevekkülü iman kapsamında gören ve tevhid bahsinde inceleyen Gazali'ye göre diğer tasavvufî kavramlarda olduğu gibi ilim, hal ve amel tevekkülün özünü oluşturur. Ona göre tevekkülde temel unsur ilimdir. İlim temel, amel netice, hal ise tevekkülün kendisidir. İlimden maksat kalbin tasdikinden ibaret olan imandır; bu ilim kuvvetli ve kesin olursa 'yakīn' adını alır. Bundan dolayı tevhid anlamına gelen tevekkülün temeli yakīndir. Tevekkül ahlâk ilkesinin ve faziletin temeli, başarılı olmanın şartıdır. Mümin hayırlı veya mubah bir işe Allah'a tevekkül ederek azimli ve kararlı bir şekilde girişir. Teşebbüsüne zafiyet veren vehim, vesvese, şüphe ve tereddütten onu tevekkül kurtarır. 'Allah'a tevekkül ettim' diyen bir mümin giriştiği işi kararlı biçimde sürdürür. Şakīk-ı Belhî tevekkülün dört türünden (mala, nefse, halka ve Hakk'a güvenmek) bahseder. Mümin malından, nefsinden ve halktan ziyade Hakk'a tevekkül etmekle yükümlüdür. Bu anlamda tevekkül bütün müminlerin gönülden benimsemeleri gereken genel ve temel bir kuraldır. Bu mertebede sebep ve vasıtalar dikkate alınır. Allah'a güvenmek şartıyla sebep ve vasıtalara sarılmak tevekkülün bir parçasıdır. İnsanın iradesini kullanmadan her şeyi Allah'tan beklemesini tevekkül diye yorumlayan anlayışı tam bir çılgınlık diye niteleyen Gazali, insanların tevekkül karşısındaki davranışlarını üç durumda inceler. Belli bir sebebin belli bir netice vermesi açık ve kesin olur. Bu sünnetullahtır, ilâhî bir düzendir. Bu durumda mümin ilim ve hal olarak Allah'a tevekkül eder, aldığı gıdayı Allah'tan bilir, kalbi de Allah'a itimat halinde olur. İkinci durumda büyük bir ihtimalle o sebep o neticeyi meydana getirir. Üçüncü durumda ise o sebebin o neticeyi meydana getirmesi zayıf bir ihtimaldir. Bu durumda tedbir almak ve sebebe sarılmak sünnetullahın gereğidir. Bundan dolayı yolcuların yanlarına azık almaları gelenek olmuştur. Yolcunun yolda yiyecek bulması da yanına aldığı azığı kaybetmesi de muhtemeldir ve alınan tedbirin istenen sonucu vermesi kesin değildir. Yola çıkan kimsenin yanına aldığı azığa değil Allah'a, sebebe değil sebepleri yaratana güvenmesi gerekir. Ebû Tâlib el-Mekkî ve Gazali gibi müellifler Allah'a tevekkül esas olmak şartıyla ailenin geçimini sağlamanın, dilenmemek için mubah bir geçim yolu bulmanın, zarardan sakınmanın, tehlikeden kaçınmanın, malları koruma altına almanın, tedavi olmanın, ihtiyaç duyulan besin maddelerini ve diğer malzemeleri mâkul oranda depolamanın câiz olduğunu belirtmişler, cevaz veya fazilet durumlarını da ayrıntılı biçimde açıklamışlardır. Ebû Musa ed Debîlî: Bizim dostlarımıza göre tevekkül şudur: Etrafını yırtıcı hayvanlar, yılanlar, çıyanlar sarsa ve seni her taraftan ısırıp eğlenseler bile kalbinde en ufak bir endişe bulunmamasıdır. Bayezid-i Bistâmî: Cennet ehli cennette nimetler içinde ve cehennem ehli de cehennemde azap içinde iken, sen bunlar arasında bir fark görüp birini diğerine tercih edecek olsan, tevekkül ehlinden çıkmış olursun. Sehl b. Abdullah: Tevekkülün başı, kulun Allah'ın huzurunda, tıpkı bir cenazenin yıkayıcı karşısındaki hâli gibi, iradesiz bir şekilde teslim olmasıdır. Tevekkül bütün işlerde kendini tamamen Allah'ın iradesine teslim etmektir. Hamdûn el-Kassâr: Tevekkül, Allah'a sıkıca bağlanmandır. Bilmelisin ki, tevekkülün mahalli kalptir. İnsan kalben tevekkül edip bütün takdirin Allah tarafından olduğunu bildikten sonra, zahirdeki hareketleri, çalışması tevekküle zarar vermez. Zaten bu durumda olan kişi bilir ki, karşılaştığı bütün zorluklar ve kolaylıklar tamamen ilahi takdir sonucu gerçekleşmektedir. İbrahim el-Havvâs: Nefsi hakkındaki tevekkülü sahih olan kimsenin başkası hakkındaki tevekkülü de sahih olur. Yani kendi içinde Allah'a tam bir güven duyan ve kendi acziyetinin farkında olan insan, kendinden başka bütün varlıkların tamamının ilahî kudret elinde olduğunu da bilir. Bişr el-Hâfî: Bazı insanlar 'Ben Allah'a tevekkül ediyorum' derken yalan söylemektedirler. Çünkü gerçek manada tevekkül eden kimse, Allah'ın bütün takdirlerine razı olur. Yahya b. Muaz: İnsan bütün işlerinin vekili olarak Allah'tan razı olduğu zaman tevekkül ehli olur. İbn Atâ: Çok ihtiyaç sahibi olduğun hâlde yine de sebeplere en ufak bir şekilde meyletme hissin olmaması ve geçimini sağlamak için sebeplerle meşgul olduğun zamanlarda bile Hakk'a olan sükûn ve bağlılığının hiç yok olmamasıdır. Ebû Turab en-Nahşebî: Tevekkülün şartları şunlardır: -Bedenin tamamen kulluğa hasredilmesi, Zünnûn-i Mısrî: Tevekkül, kendi başına tedbirler almayı bırakman, kendine ait herhangi bir gücün ya da kuvvetin bulunduğu fikrini içinden söküp atmandır. Doğrusu insan, içinde bulunduğu her hâlin Allah tarafından görülüp bilindiği kanaatinde olmadıkça tevekküle ulaşamaz. Ebû Cafer b. Ebû'l-Ferec: Adamın birinin lakabı 'Aişe'nin devesi' idi ve ben onu gördüğümde, bir grup suçlu ile birlikte yakalanmış, cezalandırılıyordu. Kendisine, 'size vurulan sopaların acısının en hafif olduğu an ne zamandır?' diye sordum. Bana, 'dayak yememize sebep olan kimse bizim bu hâlimizi gördüğü zaman' dedi. Ebû Bekir ed-Dekkâk: Tevekkül bütün hayatı bir güne indirmek ve yarını dert etmemektir. Ebû Yakub en-Nehrecûrî: En mükemmel tevekkül, İbrahim aleyhisselamın, mancınıkla ateşe atılacağı zaman Cebrail'in 'Bir ihtiyacın var mı?' sorusuna, 'Senden bir ihtiyacım yok, bana Allah yeter' demesi ile tahakkuk etmiştir. Çünkü o zaman Hz. İbrahim tamamen ilahî müşâhedeye dalmıştı ve başka bir varlık görmüyordu. Hamdûn el-Kassâr: Tevekkül, on bin lira paran varken bir kuruşluk borcunu ödemeden ölmekten emin olamaman ve on bin lira borcun olup da bunu ödeyecek tek kuruşun olmadığı durumda da Allah tarafından senin borcunun ödeneceğinden ümidi kesmemendir. Ebû Abdullah el-Kureşî: Tevekkül, her durumda Allah'a güvenmektir. Tevekkül, seni maksadına doğrudan ulaştıran Hak Teâlâ'ya itimat edip aradaki bütün sebeplere itimadı ortadan kaldırmandır. Ebû Said el-Harrâz: Tevekkül, sükûneti olmayan bir ıstırap ve ıstırabı olmayan sükûnettir. Tevekkül, nezdinde dünya malının azlığı ile çokluğunun eşit değerde olduğu söylenmiştir. İbn Mesrûk: Tevekkül, kaza ve kaderin hükmüne kayıtsız şartsız teslim olmaktır. Ebû Osman el-Hîrî: Tevekkül, Allah'a itimat etmek ve onunla yetinmektir. Hallâc-ı Mansûr: Gerçek tevekkül sahibi olan kimse, bulunduğu beldede kendisinden daha muhtaç biri varken orada yemek yemeyen kişidir. Ömer b. Sinan: Bir gün İbrahim el-Havvâs bize uğradı, biz de ona, 'O kadar sefere çıktın, bu seferlerde karşılaştığın en ilginç şey neydi, anlatır mısın?' diye sorduk 'Tamam' dedi ve şöyle anlattı: 'Bir defa Hızır ile karşılaştım, benimle sohbet etmek istedi. Ben de onunla sohbet etmenin tevekkül hâlimi bozacağından korktum ve derhal kendisinden ayrıldım.' Ebû Ali ed-Dekkâk: Tevekkül tamahsız yemektir. Tevekkülün üç derecesi vardır: Tevekkül, teslim, tefvîz. Tevekkül sahibi kimse ilahî vaade güvenir. Teslim sahibi kimse, içinde bulunduğu hâlin Allah tarafından bilindiğini bilir ve bununla yetinir. Tefvîz sahibi olan kimse ise ilahî hükme razı olur. Tevekkül başlangıç hâli, teslim orta hâl, rızâ ise son hâldir.