Matematik ilmine yön veren 10 Müslüman alim

◾ Çağdaş medeniyetin temellerini atan İslam medeniyetinin etkisi, diğer medeniyetlere göre farklı ve derin olmuştur. İslam'ın ilk döneminin ardından ulaştığı bölgelerde yayılması yeni kültürlerle karşılaşmasına zemin hazırlamıştır. ◾ İslam medeniyeti bütün ilmi alanlarda; dil, edebiyat, matematik, astronomi, fizik, kimya, mimarlık, tıp ve eczacılık alanlarında o gün için elde edilebilecek bilgileri keşfetmiş ve bütün bu ilimlerde zirveye ulaşmıştır. ◾ Trigonometrinin ilk nüveleri, Müslümanların özellikle namaz vakitlerini doğru belirleyebilmek amacıyla gayretli bir şekilde çalıştığı astronomide yatar. ◾ Ancak Müslümanlarda önce Yunanlı astronomlar da Güneş'in, Ay'ın ve o zaman bilinen beş gezegenin hareketlerini anlayabilmek amacıyla, belirli üçgenlerin bilinmeyen kenar ve açılarını diğer kenar ve açılardan yola çıkarak hesaplayabilmektedirler. ◾ Ancak bu tablolara güvenmeyi zorlaştıran iki sakıncalı nokta vardı. Birinci, bilinmeyen uzunlukların ya da dik açılık üçgenin açılarının belirlenmesinde ortaya çıkabilecek tüm varyasyonların çözülebilmesi için tablolarda azımsanamayacak işlemler ve ara hesaplar yapılması gerekiyordu. ◾ Bu, modern tekniklerin karakteristiğini oluşturan ve ilk kez Müslüman matematikçiler tarafından geliştirilerek sistematik bir şekilde düzenlenen altı trigonometrik işlev (sinüs, kosinüs, tanjant ve bunların mütekâmilleri olan sekant, kosekant ve kotanjant) ile tezat haldeydi. Kiriş uzunluğu tablolarındaki diğer sıkıntı ise yay uzunluğunun hesaplanabilmesi için genellikle açıların ikiye çarpılmasının gerekmesiydi. Ali Kuşçu kimdir? ◾ Alaeddin İbn Muhammed el-Kuşçu olarak bilinen Kuşçuzâde Alâüddîn Ebû el-Kâsım Ali İbn Muhammed, XV. yüzyılın başlarında Maveraünnehir bölgesinde Semerkand'da doğdu. ◾ Ali Kuşçu, İstanbul'da daha önce Farsça hazırladığı Risâle der İlm-i Hisâb adlı çalışmasını genişleterek Arapça bir redaksiyonunu yaptı ve Muhammediye adıyla Fatih'e sundu. Matematik alanındaki bu önemli çalışmasının ardından, Risâle der İlm-i Hey'e adlı çalışmasının da Arapça, genişletilmiş redaksiyonunu hazırladı. ◾ Kuşçu'nun matematik alanında en tanınan eseri Muhammediye'dir ve Osmanlılarda en fazla ilgi gören hesap kitabı olma özelliğini taşır. Kitap iki bölüm (fen) olarak düzenlenmiştir; birinci bölüm aritmetiğe, ikincisi ise arazi ölçümü konusuna ayrılmıştır. Fatih Sultan Mehmet ilmine hayran kaldı ◾ Uluğ Bey'in 1449'da öldürülmesinden sonra Ali Kuşçu, Timur sarayından ayrılarak, hac maksadıyla Mekke'ye gitti. Uğradığı Tebriz'de Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan'dan büyük ilgi gördü ve elçilik göreviyle Fatih Sultan Mehmet Han'a gönderildi. ◾ İlmine hayran olan Fatih Sultan Mehmet'in ısrarı üzerine elçilik görevini tamamladıktan sonra İstanbul'a dönen Kuşçu, yol boyunca büyük törenler ve armağanlarla karşılandı. ◾ Fatih Sultan Mehmet, 1473'te Uzun Hasan üzerine yaptığı seferde yanında götürdüğü Ali Kuşçu'yu, dönüşte Ayasofya Medresesi'ne müderris tayin etti. ◾ İstanbul'da astronomi ve matematik alanındaki çalışmalara canlılık getiren Ali Kuşçu'nun derslerini ilim adamlarının dahi takip ettiği biliniyor. Ömer Hayyam kimdir? ◾ Ömer Hayyam, özellikle Eukleides'in Elemanları eseri aracılığıyla Orta Çağ'a ulaşan, Yunan, Hint ve Çin matematiğini birlikte tanıma olanağını başarıyla kullanarak büyük bir gelişme gösteren 12'inci yüzyılın önemli matematikçilerinden biridir. ◾ Hayyam, fizik, metafizik, matematik, astronomi ve şiir alanlarında değişik eserler yazdı. Ancak bunlardan 18 tanesinin adı bilinir. Yazdığı bilimsel içerikli kitaplar arasında İbn Sina'nın Temcid (Yücelme) adlı eserinin yorum ve tercümesi, Cebir ve Geometri Üzerine, Fiziksel Bilimler Alanında Bir Özet, Varlıkla İlgili Bilgi Özeti, Oluş ve Görüşler, Bilgelikler Ölçüsü, Akıllar Bahçesi yer aldı. ◾ Rubaileriyle edebiyat alanında da önemli bir nam salan Ömer Hayyam'ın edebiyatın yanı sıra matematik alanında bilinen tam 14 yapıtı bulur. Bunlar özellikle aritmetik, sayı kuramı ve cebir dallarında, birçok yeni tanım, çözüm ve yorumu içerir. ◾ Çin ve Hint matematikçilerinin aritmetik konusundaki çalışmalarına dayanan kayıp bir yapıtında da doğal sayıların ikinci, üçüncü ve dördüncü dereceden köklerinin bulunmasını sağlayan bir yöntem bulup geliştirdi. ◾ Bugün kullanılan 'binom' açılımından farksız olan bu yöntem, Batı'da ancak 19'uncu yüzyılda yinelenebilmişti. ◾ Yazdığı bilimsel içerikli kitaplar arasında İbn Sina'nın Temcid (Yücelme) adlı eserinin yorum ve tercümesi, Cebir ve Geometri Üzerine, Fiziksel Bilimler Alanında Bir Özet, Varlıkla İlgili Bilgi Özeti, Oluş ve Görüşler, Bilgelikler Ölçüsü, Akıllar Bahçesi yer aldı.◾ Battani kimdir? ◾ İslam astronomlarının en büyüklerinden Battani'nin ismi Batı kaynaklarında lbetanius, Albategnus veya Albategni şeklinde anılır. 9. yüzyılın ilk yarısında Harran civarındaki Battan'da doğan âlimin doğum tarihi ve çocukluğu hakkında bilgi bulunmaz. ◾ En büyük Müslüman astronomlardan ve matematikçilerden biri olarak kabul edilen Battanî'yi trigonometri çalışmalarına yönlendiren şey ise gezegenlerin hareketlerini gözlemlemesi olmuştu. ◾ Battani, yaptığı matematiksel işlemleri açıklığa kavuşturmuş, diğer matematikçileri kendi çalışmalarını mükemmelleştirmeleri ve geliştirmeleri için 'gözlem ve araştırmaya devam etmeye' teşvik etmişti. ◾ Battani'nin yanı sıra Ebü'l Vefa, İbn Yunus ve İbnü'l- Heysem de küresel trigonometriyi geliştirdiler ve astronomi problemlerini çözmekte kullandılar. ◾ 'Sinüs' ve 'kosinüs' ifadelerini ilk kez kullanan Bettânî, bugün oran olarak bilinmelerine rağmen bunları birer uzunluk olarak tanımlıyordu. Bettânî tanjantı 'uzamış gölge' yani duvar üzerinde monte edilmiş hayali bir yatay çubuğun gölgesi olarak nitelendiriyordu. ◾ Aynı zamanda ayın tutulması, güneşin etrafında döndüğü görülen dairenin (eliptik) eğimi ve diğer kabul edilmiş kavramlar üzerine Hârizmî'nin teorilerini düzelterek matemetiksel astronomi ilmi dalında ilerlemiştir. ◾ Battani, İslam dünyasında, eserleri Batı dillerine çevrilen ilk bilim adamı unvanının sahibidir. Onun eserleri, kendinden yaklaşık 5 asır sonra yaşamış olan meşhur İtalyan matematikçisi Johan Müller, Batılılarca dünyanın en büyük astronomu kabul edilen ve kendinden 6 asır sonra yaşamış Alman bilgini Kopenik ve yine yaklaşık olarak 8 asır sonra yaşamış olan Fransız bilim adamı Laplace ve pek çok birçok bilim adamının ufuklarını açmış, onlara öncülük etti. Biruni kimdir? ◾ Astronomi, matematik, fizik, tıp, coğrafya, tarih ve dinler tarihi başta olmak üzere çeşitli alanlarda önemli eserler veren, Türk-İslâm ve dünya tarihinin en tanınmış ilim adamlarından biridir. ◾ 'Bilimsel gözlem'in ve 'trigonometri', 'izdüşüm geometrisi' gibi birçok matematik alanının öncüsü olarak kabul edilen Ebü'r-Reyhân Muhammed b. Ahmed el- Biruni, Hârizm'in merkezi Kâs'ta doğdu. Biruni'nin çoğu kaybolan 146 kitabının yarıya yakını astronomi ve 20'si matematik alanındadır. Diğer bilim alanlarında birden fazla kitap yazdığı biliniyor. ◾ El-Biruni kendisinden çok sonra gelen fizikçi Isaac Newton, Evangelista Torricelli, bilim insanı Nicolaus Copernicus ve matematikçi Galileo Galilei gibi filozoflara ilham kaynağı oldu. ◾ Galileo'dan 600 sene önce, 'dünyanın döndüğü'nü keşfetti. ◾ Newton'dan 700 sene önce yer çekimi kuramı üzerine ilk fikirleri ileri süren El-Biruni, geliştirdiği teleskoplarla gözlemleri sonucunda, gezegenlerin güneş etrafında döndüğünü doğrulayan Galileo'dan 600 sene önce 'dünyanın döndüğü' fikrini savundu. Ebu'l-Vefa el-Buzcani kimdir? ◾Trigonometri ilminin kurucusu olan Ebu'l-Vefa el-Buzcanî, İslâm matematik ve astronomi âlimlerinin önde gelenlerinden olup 'mühendis' ve 'hâsib' lakaplarıyla da tanınır. Horasan'da Herat'la Nîşâbur arasında yer alan Bûzcân kasabasında 328'de doğdu ve 388'de Bağdat'ta öldü; bazı kaynaklarda ölüm tarihi 387 olarak geçer. ◾Ebu'l-Vefa el-Buzcanî, matematik alanında temel bilgileri amcası Ebû Amr el-Mugāzilî ve dayısı Ebû Abdullah Muhammed b. Anbese'den öğrendi. Daha sonra Bağdat'a giderek devrin tanınmış âlimlerinin yanında tahsilini tamamladı ve Bağdat'ta ders vermeye, matematik ve astronomi alanında araştırmalar yapmaya başladı. Özellikle rasatlarının çoğunu burada Büveyhî emîrlerinden İzzüddevle Bahtiyâr b. Muizzüddevle döneminde gerçekleştirdi. ◾ Her ne kadar trigonometriyle ilk defa Me'mûn devri âlimlerinden Habeş el-Hâsib el-Mervezî ilgilenmişse de bu konuyu sistematik bir ilim dalı haline getiren Ebü'l-Vefâ'dır. Bu husustaki çalışmaları arasında trigonometri teoremlerinin ilk ispatlarını vermiş, 'zıl' adı altında tanjantı, 'kutr-ı zıl' adıyla sekantı tarif etmiş ve trigonometrik fonksiyonların yayın fonksiyonu olarak 15 dakikalık adımlarla hassas cetvellerini gerçekleştirmiştir. Sâbit Bin Kurrâ kimdir? ◾ Sâbit Bin Kurrâ yaşadığı çağın en büyük matematikçisidir. Özellikle geometri ve trigonometri alanlarındaki çalışmalarıyla matematikte yeni bir dönemin başlangıcını oluşturduğu söylenebilir. Bu nedenle Batılı bilginlerin bir kısmı onun için 'Arapların Öklid'i' tabirini kullanır. ◾ Sâbit bin Kurrâ, matematik ve geometri üzerine çok sayıda risale yazmıştır. Cebiri ilk kez geometriye uygulayan kişidir. Trigonometri çalışmaları, bu alanın Batı'da öğrenilip yayılmasını sağlamıştır. Sayılara ilişkin çalışmaları ile yüksek dereceli denklemleri çözme yöntemleri de bu alanlarda ilk olma niteliği taşır. El-Harezmi kimdir? ◾ 780 yılında Özbekistan'ın Harezmi kentinde dünyaya gelen Harezmi'nin tam adı Ebû Ca'fer Muhammed bin Mûsâ el-Hârizmî'dir. ◾ Harezmi'nin 830'da yazdığı 'Cebir ve Eşitlik Üzerine Özet Kitap' adlı kitabını yazdı. Avrupalılar 'cebir'(İngilizce Algebra) terimini kitabın adındaki 'cebri' kelimesinden türetti. Ayrıca Harezmi kitabında, ikinci derece denklemlerin çözümünü de geometri ve matematik yöntemleriyle açıklar. ◾ Ancak kaynaklarını nâdiren verdiği için ilmî birikiminin bibliyografik boyutunu tesbit etmek zordur. Buna rağmen Arapça ve Farsça'yı çok iyi bilmesinin dışında söz konusu ilimlere ait Grekçe ve Süryânîce terminolojiyi rahatlıkla kullanmasından ve bu ilimleri tasnif etmekte gösterdiği başarıdan İslam dünyasına çeviri yoluyla girmiş temel eserleri de tanıdığı, dolayısıyla Doğu'ya ve Batı'ya ait geniş bir literatüre hâkim olduğu söylenebilir. ◾ Harezmi'nin matematiğe en önemli katkısı, bir sayı olarak '0'ı ve bir bilinmeyen olarak 'x'i kullanan ilk bilim insanı olmasıdır. Harezmi, matematikte 0 ve x'i kullanan ilk bilim insanıdır. ◾ Harezmi'nin yazdığı eser (Algoritmi de numero Indorum) Batı dünyasında da kabul görmüş ve 12. yüzyıldan sonra giderek yaygınlaşmaya başlamıştır. Ebu'l Kasım El Macriti kimdir? ◾ Matematik ve astronomi konusunda Endülüs'ün en seçkin bilginlerinden olan ve Endülüs'ün Öklid'i (Euclides) diye anılan Mecrîtî bu düzeye, Doğu İslâm ülkelelerine yaptığı bir seyahat sırasında eline geçen eserler üzerindeki çalışmaları sonucunda ulaştı. ◾ Endülüs'teki astronomi ve matematik ancak onun çalışmaları sayesinde müstakil birer ilim dalı haline gelmiştir. ◾ Mecrîtî Mağrib'in ilmî geleneğinde kendinden sonraki bilginleri ciddi biçimde etkileyen bir otorite olarak kabul edilmiştir; onun bu etkileyici otoritesi Batı için de geçerlidir.

Matematik ilmine yön veren 10 Müslüman alim

İSLAM MEDENİYETİ HER İLİME KATKI SAĞLADI