İslâm’ın Doğu Afrika’daki siyasi ve kültürel bilâdı: Harar

Harar 'da kentin etrafını yüksekliği 6 metreyi bulan surlar çeviriyor. Beyaz badanalı evleri, aralarındaki yeşil kubbeli cami ve türbeleri dikkati çekiyor. Bir de, kenar bölgelerdeki çadırlar ve barakalar. Şehri korumak maksadıyla 1550'de Amir Nur tarafından inşa edilen surlarda, İslam'ın 5 şartını temsilen 5 kapı bulunuyor... Etiyopya'nın on iki eyaletinden en büyüğü ve etnik kökene dayalı dört özerk bölgesinden biri olan Harar'ın (Hararge) yüzölçümü 272.636 km2, nüfusu 7.000.000'dur (1996); başlıca şehirlerini Diredava, Harar, Jijiga ve Ginir teşkil eder. Cibuti'den Adisababa'ya giden demiryolu buradan geçer. Bölge kuzeye ve batıya doğru dağlıktır; güneydoğuda muz, mandalina, kayısı gibi meyveler, mısır, kahve ve boyacılıkta kullanılan vars ile uyuşturucu usâreli katın yetiştirildiği bereketli bir ova yer alır. 63.000 nüfuslu Harar şehri başkent Adisababa'nın 340 km. doğusunda, Çerçer dağlarının üzerinde ve deniz seviyesinden 1800 m. yükseklikte kurulmuştur. KUTSAL ŞEHİR OLMASININ NEDENİ İslam'ın doğuşundan bugüne Müslümanların yaşadığı Harar, 13. yüzyılda Şeyh Ebadir'in 43 yol arkadaşıyla beraber Hicaz'dan Harar'a hicret etmesiyle İslami kimliğini pekiştirmiş bir şehir. Harar'ın kutsal bir şehir olmasının ise birden çok nedeni var. Hz. Peygamberin (sav) kızı Rukiye'nin ve sahabilerin Habeşistan'a yapılan ilk hicret sırasında burada belli süre ikamet etmeleri, Bilal-ı Habeşi'nin aslen Hararlı olduğu iddiaları, İslamiyet'in bu bölgelerden Doğu Afrika'nın iç kesimlerine yayılması (kılıç zoru ile değil, İslami okullar vesilesi ile Harar'da eğitim gören öğrencilerin diğer bölgelere gitmesi neticesinde) ve nihayetinde de pek çok evliya ve ulemaya ev sahipliği yapması gibi nedenler şehrin kutsiyetini arttırıyor. ETİYOPYA'NIN SURLARLA ÇEVRİLİ TEK ŞEHRİ HARAR Müslüman bir emirlik olarak 10'uncu yüzyılda kurularak ardından Adel Sultanlığı'nın başkenti olan Harar'da iki yüz bin insan yaşıyor. 130 yıl önceye kadar Hristiyanların girişine izin verilmeyen şehirde nüfusun yüzde 20'sini Hristiyanlar oluşturuyor. Şehir, asırlarca önemli bir ticaret merkezi olmuş, Etiyopya'nın iç kesimleriyle Kızıldeniz ve Hicaz arasında bir köprü vazifesi görmüş. Kahve, ipek, esans ve baharat buradan taşınmış Afrika içlerine. Farklı inançlardan insanlar ticaret için gelip gitmiş buraya. Bugünse ana geçiş güzergâhı olma özelliğini kaybettiğinden ticaret eskisi kadar güçlü değil. En önemli gelir kaynağı, tarım ve hayvancılık. (gencdergisi-Etiyopya`da Surlarla Çevrili Şehir: Harar) Şehri korumak maksadıyla 1550'de Amir Nur tarafından inşa edilen surlarda, İslam'ın 5 şartını temsilen 5 kapı bulunuyor. Harar surları içerisine Allah'ın 99 ismini temsilen 99 mescid inşa edilmiş. Bugün ise 82 mescidden ezan sesleri yükseliyor. 19'uncu yüzyıla kadar Arap alfabesinin kullanıldığı Harar'da geleneksel Etiyopya alfabesi kullanılıyor. Sur içerisinde konuşulan Harar dili, bir diğer yerel dil olan Oromo dili ve Arapça'nın senteziyle oluşmuş. 'Patlıcan, çay, kibrit, bamya, ana, hıyar, muz' kelimelerini Türkçe anlamları ve telaffuzlarıyla Harar sokaklarında duymak mümkün. MÜSLÜMANLIK EĞİTİM VE ÖĞRETİM ÇALIŞMALARI İLE YAYILDI İslam birçok Afrika ülkesine tüccarlar ve sufiler sayesinde girdi. Harar'da ise İslam'ın yayılması ne tüccarlar vesilesiyle ne de mistik şeyhler vasıtasıyla gerçekleşti. İslam müsteşriklerin yaptığı gibi kılıçla da yayılmadı. Harar ve çevresine Müslümanlık barış ve huzur ortamı içinde eğitim ve öğretim çalışmaları ile yayıldı. Bölgedeki Sâmî ve Kûşî dilleri konuşan insanlar kısa zamanda Müslümanlığı benimsediler. 13'üncü yüzyıla ait Arapça kitâbelerden bu bölgede gelişmiş bir İslâm medeniyeti olduğu anlaşılmaktadır; burada kurulan ilk müslüman devlet Evfât Emirliği'dir. Evfât Emirliği'nin yıkılmasından sonra bölgede kurulan ve Adel Emirliği adıyla da anılan Zeyla' Emirliği müslüman halkı devamlı surette cihada teşvik ediyordu. Ancak 1471'de Muhammed b. Bedlây'ın ardından tahta çıkan Emîr Osman ve onun ölümünden sonra yerine geçen Emîr Mahfûz'un sürdürdükleri yayılma hareketi Lebna Dengel (II. David, 1508-1540) tarafından durduruldu. Daha bu tarihlerde Zeyla' emîrleri, Osmanlı Devleti'nden Habeş melikine karşı askerî yardım almaya başlamışlardı. Harar'ın müstakil bir devlet olarak ortaya çıkması, Zeyla' Emirliği başşehrinin Zeyla'dan Valasma hânedanı sultanı Ebû Bekir b. Muhammed b. Ezhereddin tarafından 926'da (1520) Harar'a taşınması ve Denkalî, Somali halklarının desteğini sağlamasından sonradır. Fakat kumandanlarından Ahmed el-Mücâhid Sultan Ebû Bekir'e karşı ayaklandı ve onu öldürüp devletin yönetimine el koydu. Habeş Meliki Lebna Dengel'e vergi vermeyi reddeden Ahmed el-Mücâhid hıristiyanlara karşı cihad başlattı ve kendisini Habeş hâkimi olarak tanıyan Osmanlı Devleti'nin de yardımıyla Habeşistan'ın büyük bir kısmını ele geçirdi; ancak yaptığı son savaşta şehid düştü (1543). Onun ölümüyle İslâm'ın Habeşistan'daki ilerleyişi büyük bir darbe yedi. İTALYAN VE İNGİLİZ İŞGALİ ALTINDAKİ YILLARI 1936-1941 yıllarını İtalyan, 1941-1948 yıllarını İngiliz işgali altında geçiren Harar, 1977'de Somali Devleti tarafından ilhak edildi. Ancak Somali'nin din, dil ve soy bakımından aynı değerleri paylaştığı için üzerinde hak iddia ettiği Ogaden bölgesinin de içinde bulunduğu Harar'ın bu beraberliği uzun sürmedi ve ertesi yıl Sovyetler Birliği ile Küba'nın yardımlarıyla Etiyopya Devleti bölgeyi geri aldı. 20. yüzyılın başlarından itibaren Harar eyaleti içinde yer alan ve nüfusu Somali etnik grubundan oluşan Ogaden'e 1991'de özerk bölge statüsü verildi. Bu tarihten itibaren Etiyopya Devleti'nin baskısı altında kalan Ogaden Müslümanları bu devlete karşı bağımsızlık mücadelelerini sürdürmekteler. HARAR'DA OSMANLI-TÜRK ALGISI Harar'da Osmanlı mimarisinin özelliklerini görmek mümkün. Etiyopya'nın tek surlarla çevrili şehri olan Harar'ın surları bir Türk emiri tarafından yapılmış. Ayrıca vilayet konağı, İlk Osmanlı konsolosunun evi de Türk mimarisinin izlerini taşıyor. Şehirde bulunan yüze yakın cami ise Türk-Arap mimarisinin karışımı gibi. Harar'in eski çarşısı da Osmanlı izleri taşıyor. Evlerin çoğunluğu Anadolu'daki evleri andırır şekilde, iki katlı, ahşap ve bahçeli. Hararilerle politik, sosyo-kültürel ilişkiler 16. yüzyıla dayanıyor. Portekizlilere karşı Osmanlıların Adal hükümdarı İmam Ahmet'e vermiş olduğu destek hala daha Hararlı insanların hafızasında. Bunun yanında 19. yüzyılda Sultan İkinci Abdülhamid'in Etiyopya kralı Menelik'ten Etiyopya ve Harar Müslümanlarına karşı daha hassas davranılması ve ibadet özgürlüğü verilmesi hususundaki nazik isteği de Hararlıların gündeminde. Ama en çok Rauf Paşa'nın Harar'a gelmesiyle İslam dinine katkısı ve Osmanlının buradan ayrıldıktan sonra Harar'ın Hristiyanlarca işgale uğradığı unutulmuyor. DİL VE MEZHEP UNSURLARI Hararî dili Sâmî diller grubundan olup resmî dil Amharaca'ya yakındır; Arapça'nın büyük etkisi altında kalmıştır ve Arap alfabesiyle yazılır. Fakat Harar'ın Etiyopya'nın idaresi altına girmesinden sonra Amharaca etkisinin arttığı görülür. Hararlılar Şâfiî mezhebine mensuptur; Doğu Afrika'da en güçlü tarikat olan Kādiriyye özellikle Harar'da etkilidir. Şehir, İslâm'ın buradaki ilk yıllarından beri Doğu Afrika'nın en önemli tebliğ ve İslâmî öğretim merkezi olarak ün yapmıştır. Bu sebeple Arabistan ve Mısır'la münasebet içindedir ve bugün de komşu bölgelerde İslâm'ın yayılmasına yardım etmektedir. İKİ MİNARELİ CAMİLER TOPLULUĞUN DİNÎ MERKEZLERİ Genellikle her afochanın bir mescidi bulunmakla birlikte iki minareli camiler topluluğun dinî merkezlerini teşkil eder. Bunların en büyükleri, Harar'ın mânevî hâmisi Şeyh Abâdir'in adını taşıyan cami ile Ömerüddin Camii'dir. İkisi sonradan eklenmiş yedi kapılı bir surla çevrili olan tarihî şehirde Hararlılar'ın 'awach' (ermiş) dedikleri müslüman evliyalara ait türbelerin bolluğu dikkat çeker ve bu sebeple burası evliya şehri diye bilinir. Sayısı surların içinde ve dışında 150'yi geçen bu türbelerin en önemlisi XV. yüzyılın başlarında Hadramut'tan Somali'ye, oradan da Harar'a gelip yerleşerek İslâm'ı yaymaya çalışan Şeyh İbrâhim Ebû Zarbay'ın (ö. 1430) türbesidir. Şehir bugün dışarıdan bakıldığında beyaz binalarıyla çevresinden ayrılır ve güzel bir görüntü verir. Doğu Afrika'nın en önemli İslâm kültür merkezlerinden birini teşkil eden Harar'da tüccarlar hac farîzası için Mekke'ye, alışveriş yapmak için de Mısır'dan Hindistan'a kadar çok geniş bir coğrafyaya seyahat ediyorlardı. Harar Müslümanları diğer müslüman Afrika toplumlarından farklı biçimde tek evliliğe önem vermekte ve burada boşanma son derece az olmaktadır. Günümüzde Harar tarihî yapısı ve kendine özgü güzellikleriyle modern Etiyopya'nın en önemli turizm merkezleri arasında yer alır. Personelinin çoğunu Hintli subayların oluşturduğu bir askerî akademiyle çeşitli tarım kolejlerinin ve ülkenin en büyük dört hava limanından birinin bulunduğu şehirde nüfusun üçte birini Hararîler, gerisini Oromolar ve Somalililer'le hıristiyan Habeşler ve Avrupalılar teşkil eder. (TDV - Ahmet Kavas) HARAR EVLERİNDE İLME VERİLEN DEĞER Harar insanı kadar geleneksel Harar evleri de çok dikkat çekici. Bu evler, İslam'ın şartları düşünülerek inşa edilmiş ve evlerin içerisinde İslami yaşayış göze çarpıyor. Örneğin, avlu içine yapılmış bu evlere ayak bastığınızda, duvarlardaki renkli ipliklerle el emeğiyle yapılmış sepetler, çeşitli ev araç gereçleri şehrin kültürel izlerini yansıtıyor. Bunun yanında, 5 ayrı bölmeli, her bir grubun oturma kısımları ayrı olup ahşaptan imal edilmeyen, eskiden evlerimizde var olan sedire benzeyen oturma yerleri ve düzeni mevcut. Bunu ilginç kılan nedenler var. Birincisi, bu, İslam'ın 5 şartı olmasından mülhem. İkincisi, Hararilerin geleneklerine göre, kadınların, erkeklerin, misafirlerin, yaşlıların ve çocukların yerlerinin ayrı oluşunu yansıtıyor. Bu vaziyet farklılaşmayı beraberinde getirmiyor, aksine ev ahalisini ve toplumu onore ve teşvik ediyor. Şöyle ki, ev ahalisinden veya misafirlerden Kur'an-ı Kerim bilmeyen ve İslami şartları özümsemeyen kişiler yerde oturmayı hak ediyor inancı var. Ama öte yandan âlimlerin, hafızların evde oturdukları yerler ayrıcalıklı ve özelikle bu tür kimseler en üst köşede. Hafız olan kişiler çocuk bile olsa bu üst köşede oturtuluyor. Bahsedilen kültürden anlaşılacağı üzere ilim, irfan sahibi olan kişinin evdeki oturma düzenindeki yeri farklı oluyor. Bu durum, toplumun gençlerini ve çocuklarını bilgi edinmeleri konusunda ve İslamiyet'i en iyi şekilde bilerek özümsemeleri açısından teşvik ediyor. Aslında toplumun ilime verdiği değeri göstermesi açısından da ipucu veriyor. (Dünyabizim, İslam'ın Doğu Afrika'daki İlim ve Kültür Merkezi Harar) Osmanlı tarihine ilişkin TveK'dan satın alabileceğiniz kitap listesi… OSMANLI TARİHİNDE İSLAMİYET VE DEVLET Halil İnalcık İslâmiyetle 9. yüzyılda tanışan Türkler, kendi devlet anlayışlarını İslam dünyasına taşıdı. Böylece devlet ve hukuk kavramlarında, bağımsız sivil otorite ve onun kanun koyucu gücü lehine büyük bir değişiklik ortaya çıktı. Şerîat ile yan yana bir sivil hukuk alanı gelişti. 11. yüzyılda El-Mâverdî ve Ebu Mansur el-Bağdadî başta, büyük fakihler İslâm toplumlarında bu ayrımın gerekliliği üzerine yazdılar, tartıştılar. Osmanlı Devleti bu geleneğin bir parçasıydı. Yaygın popüler kanının aksine, her devlet gibi başlangıçta belli bir kalıpla kurulmuş, çöküşüne dek de bu kalıba harfiyen uymuş değildi. Halil İnalcık, Osmanlı tarihinin geçmişe uzanan köklerini de göz ardı etmeden, 600 yıl boyunca devlet ve İslamiyet arasındaki değişken ilişkinin bir dökümünü bu kitapta sunuyor. Kutadgu Bilig'deki devlet anlayışından başlayarak, Uc'larda bir yanda gâzî beylerle, bir yanda dervişlerle başlayan kuruluş öyküsünü anlatıyor. Devlet kurumsallaştıkça Uc'ların, gâzîlerin ve dervişlerin önemlerini kaybedişini, bu arada yeni kurumların ve anlayışların yükselişini gözler önüne seriyor. Fatih Kanûnnamesi'yle örfün hukuk alanına resmen girişinin, ulemanın devlet yapısındaki diğer unsurlardan giderek ayrışmasının uzun zamana yayılmış öyküsünü ayrıntılarıyla sunuyor. 17. Yüzyılda Avrupa'daki tasfiyeci akımlarla aynı sıralarda ortaya çıkan selefî Kadızâdelilerin hem toplum hem de devlet ve İslâmiyet üzerindeki etkilerini mercek altına alıyor.18. yüzyılda başlayan Batılılaşma eksenli modernleşme hareketinin Cumhuriyet'in kuruluşuna dek uzanan seyrini takip ediyor. Osmanlıların kuruluş yıllarından beri süren Hıristiyanlık İslâm tartışmalarını da bu çerçevede ele alıyor. Osmanlı Tarihinde İslamiyet ve Devlet kadim bir meseleyi, usta bir Osmanlı tarihçisinin kaleminden okumak isteyenler için. TveK'dan satın almak için tıklayınız... 99 SORUDA OSMANLI Erol Özbilgen Dr. Erol Özbilgen'in, Bütün Yönleriyle Osmanlı adlı hacimli eseri umulanın üzerinde ilgi görmüş ve kısa sürede temel başvuru kitapları arasında yerini almıştı. Bu hacimli ve kapsamı geniş eseri edinen okurlar, Osmanlı tarihine ilişkin en çok merak edilen temel hususları kapsayan, bir solukta okunabilecek ve neticesinde kendilerini Osmanlı hakkında ana hatlarıyla bilgi sahibi edebilecek bir kitabın varlığından da memnuniyet duyacaklarını muhtelif vesilelerle dile getirdi. Bunun üzerine Bütün Yönleriyle Osmanlı kitabı esas alınarak bu kitap ortaya çıktı. Kitap, ülke gündeminden neredeyse hiç düşmeyen ve giderek de popüler hale gelen Harem'den padişahların gündelik yaşamına, devlet teşkilatından ordunun yapılanmasına, devşirmelerden yeniçerilere, taşradan şehir yaşantısına kadar merak edilen tüm konuları genel okuyucuya yönelik formatta ele alıyor ve anlatıyor. TveK'dan satın almak için tıklayınız... HERKES İÇİN KISA OSMANLI Erhan Afyoncu Osmanlı İmparatorluğu, tarihin gördüğü en büyük imparatorluklardan birisiydi. 16. yüzyılda dünya siyasetine yön vererek, bugünkü dünyanın siyasi ve dini yapısının oluşmasına büyük katkıda bulundu. Osmanlı İmparatorluğu, tarih sahnesinden çekilmesine rağmen hâlâ izleri duruyor. Ancak hayatımızın hemen hemen her safhasında izleriyle karşılaşmamıza rağmen Osmanlı tarihi özellikle akademik dünyanın dışındaki okurlar için hâlâ karanlıklar içerisinde. Son 50-60 yılda bütün dünyada Osmanlı tarih yazıcılığı büyük aşama kaydetmesine rağmen, akademik araştırmalarda ortaya çıkan sonuçlar ülkemizde kamuoyuna fazla ulaşamadı. Bu kitapta Osmanlı tarihi ana hatlarıyla anlatılırken akademik araştırmaların sonucunda ortaya çıkan bilgilerden hareket edilmiş, ancak konular anlaşılır bir üslupla verilmeye çalışılmıştır. TveK'dan satın almak için tıklayınız... OSMANLI TARİHİNDE EFSANELER VE GERÇEKLER Halil İnalcık Osmanlı tarihinin kaynaklarına inildiğinde birçok abartılmış olay ve efsanevî şahsiyet görmek mümkün. Bu durumda okurlar şu soruyu sormakta çok haklı: 'Kaynakları bile böyleyse, biz kendi tarihimizi nasıl öğreneceğiz?' İşte bu soruya cevap verebilmek için Osmanlı tarihçiliği konusunda tüm dünyanın parmakla gösterdiği Halil İnalcık, özel olarak araştırdığı 18 konuya özel bir dosya hazırlar ve bu dosyaya şu ismi koyar: Osmanlı Tarihinde Efsaneler ve Gerçekler. TveK'dan satın almak için tıklayınız...