İslam ve ibadete dair bilinmesi gereken 30 terim

Başta namaz olmak üzere bazı ibadet ve amellerin yerine getirilmesinden önce yapılan dini temizlik. Farsça âb (su) ve dest (el) kelimelerinden oluşan ve 'el suyu' anlamına gelen abdest, belirli ibadetlerin ifasının ön şartı olan ve kendisi de ibadet mahiyetinde görülen bir nevi hükmî temizliktir. Arapça karşılığı güzellik, temizlik ve parlaklık anlamına gelen 'vudû'dur. Fıkıhta abdest, 'belli uzuvları usulüne uygun olarak su ile yıkamak ve bazılarını da eldeki su ıslaklığı ile meshetmek' şeklindeki ibadet temizliği olarak tarif edilir. ABDEST NASIL ALINIR? Dinen mükellef tutulmadığı halde kişinin kendi vaadiyle üzerine vâcip kıldığı ibadet. Arapça'da nezir (nezr) diye ifade edilen adak fıkıh dilinde, 'bir kimsenin dinen yükümlü olmadığı ibadet cinsinden bir şeyi kendisi için vâcip kılması'nı ifade eder. Diğer bir ifadeyle 'kişinin farz veya vâcip cinsinden bir ibadeti yapacağına dair Allah Teâlâ'ya söz vererek o ibadeti kendisine borç kılması'dır. Adakta bulunma, arzu edilen sonuçları elde etme veya beklenmeyen kötü durumlardan korunmada Allah'ın yardımını temin etme gayesiyle başvurulan dinî bir davranış mahiyetinde olup hemen hemen bütün din ve kültürlerde görülmektedir. ADAĞIN DİNDEKİ YERİ NEDİR? Namazda imama uyanlar anlamına gelen fıkıh terimi. 'Toplamak, bir araya getirmek' anlamındaki cem' masdarından türeyen Arapça bir isim olup sözlükte 'insan topluluğu' mânasına gelir. Fıkıh terimi olarak namazı imamla birlikte kılan topluluğu ifade etmek için kullanılır. Cum'a (cumua, cumaa) 'toplamak, bir araya getirmek' anlamındaki cem' kökünden isimdir. Cuma namazı farz-ı ayındır. Farz oluşu Kur'an-ı Kerim, sünnet ve icma ile sabittir. Yüce allah, 'Ey inananlar! cuma günü namaz için çağrı yapıldığında, alışverişi bırakıp hemen Allah'ı anmaya koşun. Eğer bilirseniz bu, sizin için daha hayırlıdır. Namaz kılınınca artık yeryüzüne dağılın ve Allah'ın lütfundan nasibinizi arayın. Allah'ı çok zikredin ki kurtuluşa eresiniz.' (Cum'a, 62/9-10) buyurmaktadır. Hz. Peygamber (s.a.s.) de, 'Cuma namazına gitmek, ergenlik çağına ulaşmış her müslüman erkeğe farzdır.' (Ebû Dâvûd, Tahâret, 130; Beyhakî, es-Sünenü'l-Kübrâ, III, 245-246) buyurmuştur. Cuma namazı, Hz. Peygamber (s.a.s.) döneminden günümüze kadar kılınagelmiş ve bunun farz olduğu konusunda herhangi bir farklı görüş ortaya çıkmamıştır. CUMA NAMAZI NASIL KILINIR? Sözlükte 'temizlenmek, arınmak' manasındaki tahâret (tuhr) terim olarak 'maddî kiri (necâset, habes) veya mânevî pisliği (hades) gidermek' anlamına gelir, isim olarak 'temizlik' demektir. Tuhr özellikle 'hayızdan temizlenme' anlamında kullanılmaktadır. Tâhir (temiz), tahûr ve mutahhir (temizleyici madde), tathîr (temizlemek), tetahhur (temizlenmek) bu kökün türevleridir. Tahâret kelimesinin karşıtı necâsettir (pislik). Necîs ve neces 'pis' anlamındadır. Hubs (habâse) kökünden türeyen habes 'maddî necâset, necis şey' mânasına gelir. Türkçe'de abdest bozduktan sonra yapılan temizlenme için kullanılan tahâret fıkıhta istibrâ ve istincâ terimleriyle ifade edilir. NECİS OLAN DURUMLAR NELERDİR? NECİS ABDESTİ BOZAR MI? Sözlükte iftâr ve fıtr kelimeleri diğer bazı anlamların yanı sıra 'orucu açmak, oruçluya orucu açtırmak, başlanmış bulunan orucu bozmak veya hiç oruç tutmamak' gibi manalara gelir. Fıkıh literatüründe iftar kelimesi, sözlük anlamıyla bağlantılı olarak ister oruç açma isterse bozma ve oruç tutmama şeklinde olsun 'oruca aykırı bir davranışta bulunma' manasında kullanılmakla birlikte, bunlar arasında 'oruçlu kimsenin vakti gelince usulüne uygun biçimde orucunu açması' manasının daha belirgin olduğu ve kelimenin bu yönde terim anlamı kazandığı söylenebilir. Nitekim Türkçede de iftar 'orucu açma' manasına gelir. Sözlükte sükut 'susmak, konuşmamak' anlamına gelir. Fıkıh terimi olarak sükut irade bildiren veya iradeye delalet eden bir söz, işaret ya da fiilin eşlik etmediği susma halini ifade eder. Aynı anlamda olmak üzere fıkıh eserlerinde samt ve sumât kelimeleri de kullanılır. Bir âyette öfke kelimesine yüklem yapılarak 'sekete' fiili (el-A'râf 7/154), diğer bir âyette 'sâmitûn' (susanlar) kelimesi (el-A'râf 7/193) geçer. Hadislerde ise her ikisiyle de aynı kökten türeyen kelimeler yaygın şekilde yer almaktadır. Namazda dua anlamında bir fıkıh terimi. Sözlükte 'itaat etmek, huşû üzere bulunmak, ibadet yapmak, ayakta durmak' gibi manalara gelen kunût kelimesinin bazı âyetlerle, hadislerde sözlük anlamları çerçevesinde kullanıldığı görülmektedir. Fıkıh terimi olarak 'taatte bulunmak, dua etmek ve herhangi bir şerden kurtulmak ya da hayrı elde etmek için namazda Allah'a sığınmak' demektir. Namazda ayakta durmayı ifade eden fıkıh terimi. Namaz, Allah'a saygı ve bağlılığı simgeleyen belli davranışlardan oluşur; bunlardan biri de 'Allah'ın huzurunda ayakta duruş' anlamını taşıyan kıyamdır. Sözlükte 'doğrulmak, ayakta durmak; yönelmek', mânasına gelen kıyâm, fıkıhta terim olarak namazda iftitah tekbiri ve her rek'atta Kur'an'dan okunması gereken asgari miktarı okuma süresince ayakta durmayı ifade eder. Bu ayakta duruş şekil olarak namazı oluşturan fiillerden biri olduğu için namazın rükünleri arasında yer alır. Fıkıh literatüründe ezan ve kāmetin, hutbenin ayakta okunması, ayakta yeme ve içmenin, şahıslar ve cenaze için ayağa kalkmanın hükmü gibi konular ele alınırken sıkça kullanılan kıyam kelimesi ise sözlük anlamını aşan özel bir mâna taşımaz. Mükelleften yapılması kesinlikle istenen fiil anlamında fıkıh usulü terimi. Fıkıh usulünde dinin mükelleften yapılmasını kesin ve bağlayıcı şekilde istediği fiili ifade eder. Meselâ kesin delillerle sabit olan ramazan orucu, abdestte yüzün yıkanması, namazda rükûa gitme gibi yükümlülükler farz olarak; vitir namazı, fıtır sadakası, namazda özellikle Fâtiha'nın okunması gibi yükümlülükler vâcip olarak nitelendirilir. Sözlükte 'bir şeyi bilmek, iyi ve tam anlamak, derinlemesine kavramak' mânasına gelen fıkıh kelimesi ilim, fehim gibi yakın anlamlı diğer kavramlara göre daha özel bir anlam taşır. Fıkıh kelimesi Kur'ân-ı Kerîm'de yirmi yerde çeşitli fiil kalıplarıyla geçmekte olup genelde 'bir şeyi iyi ve tam anlamak, kavramak, bir şeyin hakikatini bilmek ve akletmek' gibi anlamlarda kullanılır. Vakti içinde yerine getirilmeyen bir ibadetin, daha sonra ifa edilmesi anlamında fıkıh terimi. Sözlükte 'bir şeyi sona erdirmek' mânasına ve bunun açılımı mahiyetinde 'hüküm vermek, ihtiyacı gidermek, borcu ödemek, bildirmek, tamamlamak, ilişiği kesmek, öldürmek' gibi anlamlara gelen kazâ kelimesi, fıkıh terimi olarak yargılama hukukunda bütünüyle yargı erkini ve yargı kararını, borçlar hukukunda bir borcun yerine getirilmesini, ibadetler alanında vakit içinde ifa edilmesi gereken ibadetlerin vakit çıktıktan sonra yerine getirilmesini ifade eder. Cünüplük, hayız ve nifas gibi hükmî kirlilik halinden kurtulmak için gerekli olan dinî temizlik. Sözlükte 'yıkamak, temizlemek' mânasında masdar ve 'yıkanma' anlamında isim olan gusül (gusl) kelimesi terim olarak cünüplük, hayız ve nifas gibi hükmî kirlilikten temizlenme niyetiyle bütün vücudu su ile yıkamayı ifade eder. Türkçede 'boy abdesti' ve bazı bölgelerde halk arasında 'büyük abdest' olarak bilinir. Kur'ân-ı Kerîm'de bu temizlik bir âyette gusl (en-Nisâ 4/43), iki âyette de tahâret (el-Bakara 2/222; el-Mâide 5/6: tetahhür) kökünün türevleriyle ifade edilmiştir. Kutsal kabul edilen mekânları dinî maksatla ziyaret etme, İslâm'ın beş şartından biri. Arapça'da 'gitmek, yönelmek; ziyaret etmek' anlamlarına gelen hac kelimesi, fıkıh terimi olarak imkânı olan her Müslümanın belirlenmiş zaman içinde Kâbe'yi, Arafat, Müzdelife ve Mina'yı ziyaret etmek ve belli bazı dinî görevleri yerine getirmek suretiyle yaptığı ibadeti ifade eder. Bu ibadeti yerine getirenlere Arapça'da hâc (çoğulu huccâc), Türkçe'de hacı denir. Haram, fıkıh terimi olarak mükelleften yapılmaması kesin ve bağlayıcı tarzda istenen fiili ifade eder. Ahlâk ve hukuk literatüründe muharrem, mahzûr, menhiyyün anh, memnû', mezcûrün anh, mâsiyet, zenb, kabîh, seyyie gibi çeşitli kelimelerin de 'yasaklanan şey' mânasında haramla aynı veya yakın anlamlarda sıkça kullanıldığı görülür. Helâl kelimesiyle çeşitli türevleri Kur'ân-ı Kerîm'de elli yerde geçmektedir. Bu ayetlerde kelimenin hem sözlük hem de terim anlamında kullanıldığı görülür. Bunlar arasında 'çözmek' (Tâhâ 20/27), 'ihramdan çıkmak' (el-Mâide 5/2), 'inmek' (Hûd 11/39; er-Ra'd 13/31; Tâhâ 20/81), 'çıkmak' (el-Mâide 5/2), 'mubah ve serbest olmak' (Bakara 2/196, 228, 229; el-Mâide 5/5, 88; en-Nahl 16/116; el-Hac 22/30; el-Ahzâb 33/52), 'helâl kılmak' (el-Bakara 2/275; el-A'râf 7/157; et-Tahrîm 66/1) gibi mânalar sayılabilir. Arapçada 'ölünün gömüldüğü yer' anlamında kabr (çoğulu kubûr), 'kabirlerin bulunduğu yer' karşılığında makber veya makbere (çoğulu mekābir) kelimeleri kullanılır. Türkçe'de kabirle eş anlamlı olan mezâr ise kelimenin kök anlamıyla da irtibatlı olarak özellikle ziyaret edilen önemli kişilerin kabirlerini (ziyaretgâh) ifade eder. Ölen bir Müslümanın cenazesinin yıkanması, namazının kılınması ve bekletilmeden defnedilmesi müslümanlar üzerine terettüp eden farz-ı kifâye niteliğinde dinî bir görev olduğu gibi cenazenin kabre konulmasında uyulacak usul ve âdâb, kabir ve kabristanla ilgili şeklî kurallar ve kabir ziyareti konuları da fürû-i fıkıhta önemli bir yer tutar. Sözlükte 'bildirmek, duyurmak, çağrıda bulunmak, ilân etmek' mânasında bir masdar olan ezan kelimesi terim olarak farz namazların vaktinin geldiğini, nasla belirlenen sözlerle ve özel şekilde müminlere duyurmayı ifade eder. Farsça'da 'tâzim için eğilmek, kulluk, ibadet' anlamına gelen namâz, sözlükte 'dua etmek, ibadet etmek, bağışlanma dilemek, yalvarmak' mânalarındaki Arapça salât kelimesinin (çoğulu salavât) karşılığı olarak Türkçe'ye geçmiştir. Terim olarak salât tekbirle başlayıp selâmla son bulan, belirli hareket ve sözlerden oluşan bedenî ibadeti ifade eder. Namaz ibadetindeki rükünlerin aynı zamanda fiilî ve sözlü bir dua niteliğinde olması salât kelimesinin terim ve sözlük anlamları arasındaki ilişkiyi teyit etmektedir. Sözlükte 'birleştirme, bir araya getirme; evlenme, evlilik; cinsel ilişki' gibi anlamlara gelen nikâh kelimesi fıkıh terminolojisinde, şer'an aranan şartlar çerçevesinde aralarında evlenme engeli bulunmayan bir erkekle bir kadının hayatlarını geçici olmaksızın birleştirmelerini sağlayan akdi ve bu yolla eşler arasında meydana gelen evlilik ilişkisini ifade eder. Oruç kelimesi, sözlükte 'bir şeyden uzak durmak, bir şeye karşı kendini tutmak' anlamına gelen Arapça savmın (sıyâm) Farsça karşılığı olan rûze kelimesinin Türkçeleşmiş şeklidir. Savm ve sıyâm ile türevleri Kur'ân-ı Kerîm'de on üç yerde, hadislerde ise çok sayıda geçmektedir. Sözlükte '(haber) gerçek olmak; doğruluk' gibi anlamlara gelen sıdk kökünden türeyen sadaka kelimesi (çoğulu sadakāt), Allah'ın hoşnutluğunu kazanmak için ihtiyaç sahiplerine yapılan gönüllü veya dinen zorunlu maddî yardımları, bu çerçevede verilen para ve eşyayı ifade eder. Kelime Türkçe'de daha çok dilencilere yapılan küçük para yardımını belirtmek üzere kullanılır. Sadaka vermeye tasadduk denilir. Sözlükte 'sabah olmadan önceki vakit, gecenin son üçte biri' anlamındaki seher kelimesiyle aynı kökten gelen sahûr (sehûr, sühûr), dinî bir terim olarak oruç tutmaya hazırlık olmak üzere fecrin doğmasından önce yenen yemeği ifade eder. Tilavet secdesi, Kur'an-ı Kerim'de on dört yerde geçen secde ayetlerinden birini okumak veya işitmek durumunda yapılan secdeye denir. Peygamberimizin, içinde secde ayeti bulunan bir sûre okuduğunda secde ettiği, sahabenin de onunla birlikte secde ettiği ve bazılarının alınlarını koyacak yer bulamadıkları rivayeti yanında bu konuya ilişkin olarak Peygamberimizin şöyle buyurduğu rivayet olunmaktadır: 'Âdemoğlu secde ayetini okuyup secde edince, şeytan ağlar ve 'Vay benim halime! Âdemoğlu secde etmekle emrolundu ve hemen secde etti; cennet onundur. Ben ise secde etmekle emrolundum, ama secde etmekten kaçındım, bundan dolayı cehennem benimdir' diyerek oradan kaçar.' (Müslim, 'Îmân', 35). TİLAVET SECDESİ NASIL YAPILIR NE OKUNUR? Fıkhın kaynaklarını ve bunlardan hüküm çıkarma yöntemlerini inceleyen bilim dalı. Sözlükte 'kök, esas, kaide' anlamındaki asl kelimesinin çoğulu usûlün fıkh kelimesine izâfe edilmesiyle oluşturulan ve temel İslâmî ilimlerden biri olan usûlü'l-fıkh 'icmâlî delilleri ve fıkıh istinbatına ulaştıran kaideleri bilmek' şeklinde tanımlanır. Zekâtın sözlük anlamı; artma, çoğalma ve temizliktir. Dindeki anlamı ise, Müslüman zenginlerin seneden seneye mallarının bir bölümünü yoksullara vermeleridir. Sözlük ve dindeki anlamı bu olan zekât, hicretin ikinci yılında farz olmuş, malî bir ibadettir. Farziyeti, kitap, sünnet ve icma' ile sabittir. Zekat, İslâm'ın beş temel esasından farz bir ibadet olup, hicretin ikinci yılında Medine'de farz kılınmıştır. İslam'ın beş temel ibadetinden biri olan zekat, Kur'an-ı Kerim'in pek çok yerinde namaz ile birlikte anılmış; 'Namazı kılınız, zekatı veriniz.' buyurulmuştur. Peygamberimiz zekatın, temel ibadetlerin üçüncüsü olduğunu bildirmiştir. ZEKAT HAKKINDA AYET VE HADİSLER... Kesinlik kazanmış ve bir fiilin işlenmesine yönelmiş irade anlamında fıkıh terimi. Sözlükte 'yönelmek, ciddiyet ve kararlılık göstermek' gibi anlamlara gelen niyyet (niyet) kelimesinin sözlük anlamı esas alınarak yapılan değişik tanımları arasında 'kalbin hemen veya sonucu itibariyle maksada uygun bulduğu, yani bir yararı sağlayacağına yahut bir zararı savacağına hükmettiği fiile yönelmesi' şeklindeki tarif daha çok yaygınlık kazanmıştır. Oruçlu kişinin belli bir zaman içinde kendisini bazı şeylerden alıkoyması anlamında fıkıh terimi. Sözlükte 'bir şeyi tutmak, sımsıkı sarılmak, alıkoymak; bir şeyden el çekmek, kendini tutmak' gibi manalara gelen imsak, terim olarak 'ikinci fecrin (fecr-i sâdık) doğuşundan güneşin batışına kadar bazı şeylerden alıkoyma demektir. Sözlükte 'yaratmak, icat etmek; kesmek, yarmak, ikiye ayırmak' mânalarına gelen fatr kökünden türeyen fıtr kelimesi oruca son vermeyi, orucu açmayı (iftar) ifade eder. Bundan dolayı ramazan bayramına îdü'l-fıtr denildiği gibi ramazan ayını yaşamanın, onun mükâfat ve bereketinden faydalanmanın bir şükran belirtisi olarak verilen sadakaya da sadakatü'l-fıtr (sadaka-i fıtr) veya zekâtü'l-fıtr denilir. Bu tamlama kısaltılmış olarak fıtra ve Türkçe'de fitre şeklinde kullanılmaktadır. KİMLERE FİTRE VERİLİR? Sözlükte 'bir kusurun hoş görülmesini gerektiren sebep, mazeret, sakatlık, bozukluk, eksiklik, kusur' anlamlarına gelen uzr (uzür) kelimesinin Türkçeleşmiş şekli olan özürün fıkıhta sözlük mânalarına uygun değişik kullanımları vardır. Kelime iki âyette yer aldığı gibi (el-Kehf 18/76; el-Mürselât 77/6) aynı kökten türeyen kelimeler Kur'an'da ve hadislerde pek çok yerde geçer.

İslam ve ibadete dair bilinmesi gereken 30 terim

Abdest nedir?