Tarihin bilinen en eski atasözleri ve deyimleri

İnsanlık tarihinin yazılı en eski atasözleri ve özdeyişler derlemelerinin uzun yıllar boyunca 'Süleyman'ın Meselleri' kitabı olduğuna inanıldı. Ancak yaklaşık yüz elli yıl önce kadim Mısır Uygarlığı'nın keşfedilip aydınlığa çıkarılmasıyla Süleyman'ın Meselleri'nden çok önce yazılmış Mısır atasözleri ve ahlaksal kuralları ortaya çıkarıldı. Yine de bunlar, yazılı insanlık tarihinin en eski aforizmaları sayılamazdı. Sümer atasözü yazıtları bilinen Mısır derlemelerinden birkaç yüzyıl daha geriye gitmektedir. Hemen hemen otuz yıl öncesine kadar hiç yazılı Sümer atasözü bilinmiyordu. Neredeyse hepsi MÖ 10'uncu yüzyıla tarihlenen tabletlere Akadca çevirisiyle birlikte Sümerce yazılmış çok az miktarda iki dilli özdeyiş yayımlanmıştı. Buna karşın, Edward Chiera, Milat'tan 17 yıl önce yazılmış, Üniversite Müzesi Nippur koleksiyonunda bulunan çeşitli atasözü tabletlerini 1 934 yılında yayımladı. Bunlar, Sümerli yazarların oldukça fazla sayıda atasözü ve özdeyiş derlediklerini gösteriyordu. Sümer atasözlerinin özgün niteliklerinden bir tanesi evrensel bir değer taşımasıdır. İnsanın kardeşliğinden ve bütün halklar ve ırkların ortak insanlığından kuşku duyulmaya başlanmışsa, insanlığın düsturlarına, özdeyişlerine, ahlaksal kurallarına ve atasözlerine bakılmalıdır. Bunlar kültürel zıtlıklar ve çevresel farklılıklar kabuğunu bütün diğer edebi ürünlerden daha fazla kırar, nerede ve ne zaman yaşamış olursa olsun bütün insanların temel doğasını ortaya çıkarır. Sümer atasözleri üç bin beş yüz yılı aşkın bir süre önce derlenip, yazıya geçirilmiştir ve çoğunun yüzlerce yıllık sözlü bir geleneğin ürünü olduğuna kuşku yoktur. Dil ve çevre, gelenek, politik, ekonomik ve dinsel yapılar açısından bizden farklı bir halkın eseri olmakla birlikte, Sümer atasözlerinin temel karakteri günümüze dikkat çekici biçimde yakındır. Bu sözlerde kendi davranış biçimlerimizi, zayıflıklarımızı, şaşkınlık ve ikilemlerimizi kolayca bulabiliriz. Sümerlerin uyumsuzlar için düşünceleri şu özdeyişlerinde kendini gösterir: 'Seni suya koysalar, suyu kirletirsin, Bahçeye koysalar, meyveler çürümeye başlar.' Bir başka biçimiyle: 'İlk arpa iyi ürün verecek - nereden bilelim? Sümer'de de sürekli sıkıntı içinde olan yoksullar vardı, bunların durumu da birbirine zıtlık oluşturan dizelerde şöyle özetlenmiştir: Yoksul için, ölmek yaşamaya yeğdir; Yoksulun birikim yapması için çok çalışması gerekirdi. Sümer atasözü şöyle der, 'Yoksul gümüşünü kemirir durur.' Birikimi tükendiğinde, bugünkü tefecilerin kadim karşılıklarından borç almak zorunda kalırdı. Bununla ilgili özdeyiş şöyle: 'Borç alan yoksul, dert alır.' Bir diğer Sümer atasözü, 'Borç para üzüntü kaynağıdır.' Kuşkusuz bütün yoksullar o dönemde boyun eğmişti. Sümer'de yoksulların varsıl yönetici sınıflara karşı bilinçli bir ayaklanma gerçekleştirdiklerine ilişkin hiçbir veri yoktur. Yine de eğer çeviri doğruysa, 'Bütün yoksul evler aynı biçimde boyun eğmezler.' sözü belli bir sınıf bilinci olduğunu göstermektedir. İncil'in Vaiz bölümündeki 'Çalışanın uykusu tatlıdır' sözü ve özellikle Talmud'daki, 'Mülkünü çoğaltan derdini çoğaltır.' sözünün Sümerce karşılığı: 'Çok gümüşü olan mutlu olabilir, Zaman zaman da yoksul, kendi hatası yüzünden değil ama yanlış ilişkiler yüzünden sefalet içinde olduğunu fark eder: 'Ben soylu bir küheylanım, Kendi ürettikleri nesnelerden yararlanamayan yoksul zanaatkârlar için Sümerler şöyle der: 'Uşak her zaman kirli giysiler giyer.' Şu sözden de anlaşıldığı gibi, Sümerlerde giyim kuşama çok değer veriliyordu, 'İyi giyimli insana bütün kapılar açılır.' Yine de şu özdeyişe bakılırsa bazı çocukların eğitim gördükleri anlaşılmaktadır, 'Gerçekten Sümerce okumuş bir uşaktır o.' Stenograflar gibi kadim yazmanlar da kendilerine yazdırılan her şeyi kaydetmekte her zaman başarılı olamıyorlardı. Bu konuda Sümer özdeyişi şöyle der: 'Eli ağızdan çıkanla (yani, yazdırılan sözcükle) uyumlu işleyen bir yazman, Sümerlerde, şu sözde de belirtildiği gibi, doğru dürüst okuyamayan bir kısım yazmanlar vardı: 'Sümerceyi bilmeyen bir yazman, Kadim Sümer'de iyi bir üne sahip olmayanlar gelinlerdi. Bunu, bir erkek için neyin iyi neyin kötü olduğunu söyleyen şu nükteli şiirden çıkarıyoruz: 'Çöl matarası insanın hayatıdır, Sümerler dostluğa çok değer veriyorlardı. Ama 'kan sudan daha koyu' sözünün karşılığı da geçerliydi: 'Dostluk bir gün sürer, Karşılaştırmalı kültür açısından oldukça ilginç bir görüş açısıyla Sümerlerce köpek hiç de 'insanın en iyi dostu' değildi. Tersine, şu atasözlerinde de görüldüğü gibi sadık olmadığını düşünüyorlardı: 'Öküz sürer, 'Köpektir; evini bilmez.' 'Demircinin köpeği örsü devirememiş; 'Denizci düşen bir şapka için hır çıkarır,' sözünü 'Kayıkçı belalı adamdır.' sözü karşılar. 'Daha tilkiyi yakalamadan boynuna takacağı laleyi hazırlıyor,' Sümer atasözü bizim 'Dereyi görmeden paçaları sıvama.' sözünün karşılığıdır. 'Yabani öküzden kaçarken, Önüme yabani sığır çıktı.' bizim 'Yağmurdan kaçarken doluya tutuldum.' sözümüzün başka bir biçimde söylenişidir. 'Ele ele, bir insanın yuvası kurulur; En azından bazı Sümerler olanakları elvermese de, komşularında olanın aynına sahip olmaya çalışırdı. Bunlara şu ağır uyarıda bulunulur: 'Bey gibi bina yapan, köle gibi yaşar; Savaş ve barış konularında, Sümerler de bizimle aynı ikilemi yaşıyorlardı. Bir yandan, kendilerini korumak için hazırlıklı olmak gerekli görünüyordu: 'Donanımca güçsüz devlet Diğer yandan, savaşın abesliği ve kısasa kısas niteliği son derece açıktı: 'Sen gider düşmanın ülkesini ele geçirirsin; Ama savaş ya da barış olsun, önemli olan 'gözünü açık tutmak' ve görünüşlere aldanmamaktır. Sümerler bunu hep geçerli olan şu sözlerle ifade ederler: 'Bir efendin olabilir, bir kralın olabilir, Sümerli yazarlar sayısız atasözü derlemelerine yalnızca her türden düstur, özdeyiş, özlü söz, atasözleri, yakıştırmalar ve paradoksları almakla kalmamışlar, fablları da dâhil etmişlerdi. Bunlar, anlatı biçiminde kısa bir girişi, öykünün vurucu dizesini oluşturan kıssadan hissenin izlediği yapılarıyla klasik 'Ezop' fablına oldukça yakındırlar. Hatta zaman zaman iki karakter arasında öne çıkan bir konuşma da bulunur. (Samuel Noah Kramer - Tarih Sümer'de Başlar)