Söz sanatları nelerdir? Edebiyatımızdaki söz sanatları hakkında bilgiler...

Teşbih, 'benzetmek' manasına gelir. İfadeyi kuvvetlendirmek için aralarında benzerlik bulunan iki kavramdan zayıf olanın güçlüye benzetilmesidir. Anlatımı güçlendirmek amacıyla, aralarında ortak nitelik bulunan iki varlık ya da kavramdan, ortak nitelik yönünden güçlü olandan zayıf olana aktarma yapılmasıdır. Dört öğesi vardır. Benzeyen, kendisine benzetilen, benzetme yönü, benzetme edatı. Örneğin; 'Yol yılan gibi kıvrılıyor' dendiğinde, yol benzeyen, yılan kendisine benzetilen, kıvrılıyor benzetme yönü, gibi ise benzetme edatıdır. İstiare, Türk edebiyatında, bir sözcüğü kendi anlamı dışında kullanarak, bir şeyi benzediği başka varlığın adıyla anma sanatıdır. Diğer adı eğretilemedir. Benzetmenin iki temel öğesi vardır, benzeyen ve benzetilen. İstiare bunlardan birinin söylenmemesiyle yapılır. Benzetmenin asıl unsuru olan benzeyen ve benzetilenden yalnızca biri kullanılarak yapılır. Bir sözün benzetme amacıyla, başka bir söz yerine kullanılması olarak da tanımlanabilir. Açık İstiare: Benzeyenin bulunmayıp yalnızca benzetilenle yapılan istiaredir. Benzetme amaç güdülmeden bir sözün ilgili olduğu başka bir söz yerine kullanılmasıdır. Ad aktarması yapılırken herhangi bir nesne ya da varlık anlatılmak istendiğinde doğrudan o nesne ya da varlığı söylemek yerine, o nesnenin bir parçasının ya da o nesne ile ilgili bir özelliği söyleyerek nesneyi aktarma işine denir. Dün Ömer Seyfettin'i okudum. Kinaye veya alegori, bir fikri kapalı, dolaylı olarak anlatan üstü örtülü sözdür. Edebiyatta bir maksattan dolayı sözü hem hakiki hem mecazi anlamlara uygun olarak kullanmaktır. Mum dibine ışık vermez. İnsan dışındaki canlı cansız varlıklara insan özelliği kazandırmaktır. İnsana ait özelliklerin insan olmayan varlıklara mal edilmesiyle gerçekleştirilen mecazlı bir anlatım özelliğidir. Bazen benzetme çoğu zaman da kapalı istiare biçiminde gerçekleştirilir. 'Güzel gitti diye pınar ağladı.' Kişileştirilen bir varlığın konuşturulmasına denir. Daha çok şiirde ve fabl türü hikâyelerde kullanılır. Her intak sanatında teşhis sanatı vardır; ancak her teşhiste intak sanatı yoktur. 'Deniz ve mehtap sordular seni: Neredesin?' Anlam inceliği oluşturmak için herkesçe bilinen bir gerçeği bilmiyormuş gibi aktarma sanatıdır. 'Şakaklarıma kar mı yağdı ne var? Sebebi bilinen bir olayın meydana gelişini, gerçek sebebinin dışında daha güzel ve hayali bir nedene bağlayarak açıklama sanatıdır. Gül bahçesi sevgiliden haber geldiği için süslendi ve güzel kokular süründü. Sözlükte abartı, abartma anlamına gelen bu kelime edebiyatımızda sözün etkisini güçlendirmek için bir şeyi olduğundan daha çok ya da olduğundan daha az göstermek anlamına gelen söz sanatıdır. 'Manda yuva yapmış söğüt dalına, Edebiyatta tezat, birbirinin zıddı olan duygu, düşünce ve durumları; aralarında bir ilgi kurarak aynı cümlede, mısrada veya beyitte dile getirme sanatıdır. Hem nazımda hem de nesir de görülebilir. Ayrıca tıbak, mutâbakat, tatbîk ve tekâfu isimleriyle de bilinir. 'Ağlarım hatıra geldikçe gülüştüklerimiz.' Sesteş bir kelimenin bir dizede, beyitte, dörtlükte iki gerçek anlama gelecek biçimde kullanılmasına ve bir sözcüğün yakın anlamını söyleyip uzak anlamını kastetmeye tevriye sanatı denir. 'Ben yârime gül demem, yârim bana gülmedi.' Hatırlatma sanatı olarak da geçer. Halk edebiyatında sıklıkla kullanılmakla birlikte daha çok divan edebiyatı şair ve yazarları tarafından tercih edilmiştir. Günümüzde de kullanılmaktadır. Bilinen bir hadise, kişi, nükte, fıkra, atasözünü dolaylı biçimde anlatma sanatıdır. 'Vefasız Aslı'ya yol gösteren bu, Bir kişiyi iğneleme, bir konuyla alay etme veya sözün tam tersini kastetmedir. Müftü Efendi bize kâfir demiş. Anlatımı güçlendirmek için bir sözü sık sık tekrar etmektir. 'Beni bende demen, ben değilim, Anlam yönünden birbiriyle ilgili sözcükleri bir arada kullanmaktır. 'Deli eder insanı bu dünya Bir dizede iki ya da daha fazla kavramdan bahsettikten sonra diğer dizede onlarla ilgili açıklama yapmaktır. Genellikle bir beyit içinde, birinci dizede birkaç şeyi anlattıktan sonra, ikinci dizede bunlarla ilgili benzerlik ve karşıtlıkları belirtmeye denir. Bu sanat düz yazıda da görülebilir. 'Sen bana en sadık arkadaştın Sözü, anlatımı daha etkili hale getirmek için cevap alma amacı gütmeden soru soruyormuş gibi kullanma sanatıdır. 'Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?' 'Hani o, bırakıp giderken seni Birbiriyle ilgili kavramların bir derece gözetilerek sıralanmasıdır. Tedric iki türlüdür: -Yükselen dereceleme; anlatımda, kavramların küçükten büyüğe, azdan çoğa doğru sıralanmasıdır. 'Geçsin günler, haftalar, aylar, mevsimler, yıllar Şiddetli duyguları, heyecanları coşkun bir seslenişle anlatmadır. Daha çok ay, ey, hay, ah ünlemleriyle yapılır. 'Ey mavi göklerin beyaz ve kızıl süsü!' Yazılışları aynı, anlamları farklı sözcüklerin bir arada kullanılmasıdır. 'Niçin kondun a bülbül kapımdaki asmaya Dize ya da mısrada ahenk oluşturacak şekilde, aynı sesin veya hecenin tekrarlanmasıdır. 'Eylül'de melül oldu gönül soldu lale Düz yazıda cümle içinde yapılan uyağa denir. 'Ey gözlerin nuru, gönüllerin sürûru; başımızın tâcı,dil ehlinin mîrâcı ' 'İlâhi, kabul senden, ret senden; şifa senden, dert senden. İlâhi, iman verdin, daim eyle; ihsan verdin, kaim eyle.' Bir ilgi veya benzetme sonucu gerçek anlamından başka anlamda kullanılan sözlere veya kavramlara mecaz yahut metafor denir. 'Mecaz' Arapça, 'metafor' ise Fransızca kökenli bir sözcüktür. Ad değişimi olarak da bilinir. Mecâz sanatı, anlatımı daha etkili kılmak ve söze canlılık kazandırmak amacıyla yapılır. Söze güzellik, güçlülük, canlılık, zarafet, derinlik veya genişlik verir. 'Kandilli yüzerken uykularda Şiir ya da düz yazıda bir uyum yaratmak amacıyla, aynı sesin veya hecenin tekrarlanmasına aliterasyon denir. 'Sokaktayım, kimsesiz bir sokak ortasında.' 'Sev seni seveni hâk ile yeksân ise Ulama, ünsüz ile biten bir kelimeyi ünlü ile başlayan bir kelime takip ettiğinde birinci kelimenin ikinci kelimeye bağlanarak söylenmesidir. İmlada gösterilmeyen bu durum, konuşma dilindeki söyleyiş kolaylığı sebebiyle ortaya çıkar. Dün akşam eve geç geldim. İştikak yani türetme, ortak kökten gelen sözcükleri aynı beyitte kullanmaya dayalı söz sanatıdır. 'Dünyada sevilmiş ve seven nafile bekler, Bir cümlede, bir dizede iki sözcüğün ya da sözcük topluluklarının yerleri değiştirilerek yapılan söz sanatına akis veya aks denir. 'Mümkün değil Hudâyı bilmek de bilmemek de Akrostiş ya da ilkleme, bir şiirde dizelerin ilk harflerinin yukarıdan aşağıya doğru sıralandığında anlamlı bir sözcük meydana getirmesidir. Divan edebiyatında akrostişe muvaşşah ya da istihrac denir. Lebdeğmez veya dudak değmez, Halk edebiyatında, atışmada icra edilen bir söz sanatıdır. Dudakların birbirine değmesiyle çıkan harfleri kullanmadan yapılan atışmaya denir. Aşıklar dudaklarının arasına, dik pozisyonda bir iğne yerleştirip 'doğaçlama' olarak, içinde b, f, p, m, v harfleri bulunmayan sözcükler kullanarak hem çalarlar hem de atışırlar. 'Çekil izzetle, uzlet kûşesinde Tekellüm-i Ruh, bir edebi sanat türü. Şairin kendisini ölmüş varsayarak bu minvalde şiir söylemesidir.

Söz sanatları nelerdir? Edebiyatımızdaki söz sanatları hakkında bilgiler...

TEŞBİH (BENZETME)