Osmanlı’da saray dili halktan kopuk muydu?

Türkçe, Farsça ve Arapça kelimelerin terkibinden oluşarak 15. yüzyıldan yaklaşık 20. yüzyıla kadar konuşulan Osmanlı Türkçesi, Osmanlı medeniyetinin lisanıdır. Büyük oranda 'Osmanlıca' olarak da adlandırılır fakat bu oldukça yanlış bir kullanımdır zira Osmanlı Türkçesi müstakil bir dil değildir. Batı Türkçesi, Eski Türkçe, Eski Anadolu Türkçesi gibi yalnızca tarihi devir içerisinde bir dönem adlandırılmasıdır. Toplumlar, gramatiksel ihtiyaçları neticesinde tarih boyunca etkileşim halinde bulunmuşlardır. Türkçe, ihtiyaç duyduğu malzemeyi kendi içerisinde bulamayınca ortak bir İslam kültürü dairesi içerisinde yer aldığı medeniyetlerden ihtiyaçlarını temin etmeye çalışmıştır. Din, toplumları ve kültürleri her yönüyle birleştiren unsurlardan biridir. Bu sebeple, Osmanlı'nın ortak bir İslam medeniyeti havzasında yer alması, Türkçenin iki dilin imkânlarından faydalanmasına kapı aralamıştır. Bu oldukça doğal bir süreçtir. Osmanlı devleti ortak İslam medeniyetine ait birtakım kelime ve terkipleri kullanmış, bu kelime ve terkipler zamanla dilin içerisinde yerleşerek netice itibariyle Türkçeleşmiştir. Çağlar boyunca insanlar büyük oranda bu kelimelerin Türkçe olmadığını bilmeyerek kullanmaya devam etmişlerdir. Bugün bile Türkçe zannettiğimiz pek çok kelimenin aslında Türkçe kökenli olmadığını öğrendiğimizdeki yaşadığımız şaşkınlık; söz konusu kelimelerin ne denli Türkçeleştiğini bize kanıtlar niteliktedir. Osmanlı padişahları Orhan Bey zamanından itibaren Türk âlim ve şairleri çevrelerine toplamışlardı. Sultanlar, şairleri Türkçe yazmaları konusunda teşvik etmişlerdir. Türkçenin hem tekkelerde hem de saraylarda yaygın bir dil olmaya başlaması sarayın desteği ve ilgisiyle gerçekleşmişti. Buna verilecek en güzel örnek ise Yıldırım ve oğlu Emir Süleyman şairlerinden olan Ahmedi'nin Cemşid ü Hurşid eseridir. Ahmedi'nin kendi ifadeleriyle anlattığına göre, bu eserin Türkçe yazılmasını bizatihi 'Emin Süleyman teklif ve tavsiye etmiştir.' Türkçe yazma hususunda hassas olan bir diğer padişah ise Fatih'in babası Sultan İkinci Murat'tır. Sultan İkinci Murat döneminde ilim ve sanatsal faaliyetlere çok önem verilmiştir. Hatta öyle ki padişah, halka ağır gelebilecek birtakım tercüme eserlerin aslına uygun olarak sadeleştirilmesi konusunda emir vermiştir. Kabûsname mütercimi olan Mercimek Ahmet, eserinin ön sözünde sultan İkinci Murat'ın eseri hakkında şu sözleri söylediğini nakleder: 'Hoş kitabdur ve içinde çok faideler ve nasihatlar vardur amma Farisi dilindedür. Bir kişi Türki'ye terceme etmiş veli (ama) ruşen (parlak, anlaşılır, aşikar) değül, açuk söylememiş. Eyle olsa hikayetünden halavet (tatlılık) bulamıyoruz.' 'Gönüller ancak açık Türkçeden haz alır.' diyen sultan İkinci Murat, söz gelimi Türkçenin üzerine titrediğini ortaya koyar. Ayrıca Osmanlı padişahlarının bizzat Türkçe şiir söyledikleri de belirtilir. Yapılan bu eylemler bir yandan halkı eğitmekle beraber, bir yandan Türkçenin gelişimine de destek oldu. Türkçe yazma hususunda Osmanlı'nın ilk dönemlerinde atılan bahsi geçen temeller, Fatih Sultan Mehmet döneminde meyvelerini vermeye başlamıştır. Yıllarca, 'saray dili halktan kopuktur.' inancı, zihinlerimizi kirletmek ve algımızı şekillendirmek için kasıtlı olarak kullanılan bir mottodur. Yukardaki örneklerde açıkça görülüyor ki bazı güruhun iddia ettiği aksine saray dili halktan kopuk olmamıştır hiçbir zaman. Saray ve halk dili arasındaki kopukluk iddialarında eleştiri okları çoğunlukla divan edebiyatına yöneltilmiştir. Hatta divan edebiyatı, literatürde, 'Yüksek zümre edebiyatı, 'Saray edebiyatı', 'Saray çevresi edebiyatı' gibi adlandırmalarla da anılmıştır. Fakat divan edebiyatı şairleri arasında halkın içinden farklı meslek gruplarına ve bilhassa esnaf sınıfına mensup olan şairlerin yoğunluğu teşkil etmesi literatürde ne yazık ki. göz ardı edilmiştir. Ayrımına varılamayan durum şudur ki Divan edebiyatı yüksek zümre edebiyatı değil, yüksek bir kültürün edebiyatıdır. Günümüzden bakarak bu edebiyatın döneminde halk tarafından anlaşılamadığına dair tepeden bir bakışla yorumlamalarda bulunuyoruz. Oysaki söz konusu durum günümüz için de geçerlidir. Modern şiirin yapı taşlarını oluşturan, arkasında zengin bir kültür birikiminin bulunduğu İkinci Yeni şiiri, sade bir Türkçe ile yazılmasına rağmen bugün halkın yüzde kaçı tarafından anlaşılmaktadır? Her mesleğin kendi araç gereç ve argümanları mevcuttur. Sanatçıların, şairlerin, mütefekkirlerin araçları 'lisan'dır. Şair, şiir yazacaksa yeni imgeleri; mütefekkir deneme yazacaksa düşünce ufkunu bu kelimeler vasıtasıyla genişletir. Bu sebeple Osmanlı döneminde de bazı şiirlerin, eserlerin herkes tarafından anlaşılamaması gayet tabii bir hadisedir. Fakat bu durum dilin halktan kopuk olduğu anlamına gelmez. Osmanlı gibi yüksek medeniyet seviyesine ulaşmış bir imparatorluğun dil ve edebiyatında da tam manasıyla gelişmişlik göstermesini Nihad Sami Banarlı şu sözleriyle açıklar: 'Türk Divan Edebiyatı'nın şiir dili, umumiyetle iki türlüdür: Biri, şairlerin, İslam felsefesi, hikmet, tasavvuf, mitoloji, kimya, astronomi, ve çok iyi bildikleri diğer İslami ilimlerle zengin medeniyeti kültürüyle söyledikleri, kültür ve tefekkür şiirinde kullandıkları lisan. Bu dil, pek tabii olarak, İslam medeniyetinin ortak kültür lisanından alınmış kelime ve terimlerle yüklüdür. Tıpkı, yüzyıllar boyu olduğu gibi ve bugün de birtakım ilim eserlerini Latince yazan veya Latince köklerden yeni bilim terimleri türeten Avrupa akademik camiasının kullandıkları dil gibi.'