İslam ilim tarihinin en önemli eserlerinden biri: Marifetname

Erzurum'un Pasinler ilçesinde 18 Mayıs 1703 yılında dünyaya gelen İbrahim Hakkı, henüz 7 yaşındayken Kur'an-ı Kerim'i ezberleyerek hafız oldu. Önemli mutasavvıflardan biri olan babası Osman Efendi onu iyi bir eğitimle yetiştirdi. Bu yaşta annesi Şerife Hanife Hatun'u kaybeden İbrahim Hakkı, 9 yaşında amcası Şeyh Ali Çelebi ile babası Derviş Osman Haseni'nin bulunduğu Siirt'in Tillo ilçesine gitti ve burada İsmail Fakirullah'tan bir süre medrese eğitimi aldı. 1735'te Erzurum'a döndü. Üç defa hacca giden İbrahim Hakkı, Arabistan ve Mısır'ı dolaştı. Aralıklarla Erzurum ve Tillo'da ilmi çalışmalar yürüttü. 1747 tarihinde İstanbul'a giderek Sultan I. Mahmut ile görüşen ve burada saraydaki kütüphanede çalışmalar yapan İbrahim Hakkı, yeniden Erzurum'a dönerek, bazı cami ve medreselerde hocalık yaptı. 1752'de İstanbul'da Sultan I. Mahmud Han'ın özel izniyle saray kitaplığından yararlandı. Erzurumlu İbrahim Hakkı'nın astronomiye olan ilgisi burada başladı. Şiirlerini İlahiname adı altında topladı. Osmanlı aliminden günümüze ışık tutacak terbiye kuralları İlime oldukça büyük önem veren Erzurumlu İbrahim Hakkı, tahsilinin dışında kendini yetiştirdi. 'Bu zamanda en dürüst dost, en uygun meclis arkadaşı, en seçkin yoldaş, yârların en hayırlısı ve sevgililerin en sevgilisi kitaplar olduğu için bunların sohbetlerine meylimi salmışımdır' diyerek ilme olan tutkusunu belirtti. Erzurumlu İbrahim Hakkı geleneksel astronomi yanında yeni astronomiyle tıp, anatomi, fizyoloji, aritmetik, geometri, trigonometri, felsefe, psikoloji, ahlâk gibi alanlarda oldukça geniş bir birikime sahipti. Ona göre bütün varlık küre şeklindeydi: 'Âlemin her ne tarafına nazar olunsa şekli muhaddep görünür.' 'Arzda ve semada müşahede olunan bütün şekiller yuvarlaktır'. Einstein bu görüşü ondan çok daha sonra matematiksel yollardan gösterdi. Erzurumlu İbrahim Hakkı'dan şiir güldestesi İbrahim Hakkı, yetmişten fazla eser kaleme aldı. Bunlar arasında en meşhuru ve önemlisi Marifetname'ydi. Bu eser yaşadığı dönemin önemli bilgilerini kapsayan ansiklopedik özellikteydi. İslam ilim tarihinde önemli bir yere sahip olan ünlü eseri Marifetname'de çağının jeolojiden astronomiye, fizyolojiden psikolojiye kadar pek çok alandaki bilgilerini bir araya getirdi. Erzurumlu İbrahim Hakkı Marifetname'yi 400 kitaptan faydalanarak ve 1746 yılında Erzurum'da tamamladı. Bu eserde İbrahim Hakkı, oğlunun şahsında okuyucularına eserden alacağı dersleri özet halinde anlattı. Edebiyatımızın ilk İslami dönem eserleri Ansiklopedik nitelikte bir eser olan Marifetname, tasavvuf, ahlâk, kelâm ve fıkıh gibi ilimlerle aritmetik, geometri, astronomi, fizyoloji ve psikoloji çok geniş ve farklı disiplinlere yer verdi. Bu eser geniş konu hacminden dolayı ilk bakışta karışık gözükse de döneminde halk tarafından oldukça rağbet edildi hatta ezberlendi. Marifetname, aradan uzun yıllar geçse de değerini kaybetmedi. Fakat eserdeki bazı bölümlerin ehil olmayan kişiler tarafından yanlış yorumlanması farklı şekillerde algılanmasına neden oldu. Tasavvuftan, edebiyata, edebiyattan astronomiye kadar pek çok konunun yer aldığı eser, Allah'ın varlığını ve birliğini anlattığı birinci bölüm, anatomi ve fizyolojinin anlatıldığı ikinci bölüm ve terbiye kurallarının anlatıldığı üçüncü bölüm olmak üzere üç bölümden oluşur. Marifetname'de dünyanın yuvarlak olması, ay ve güneş tutulmasının izahı, gökkuşağının oluşumu, Amerika'yı da gösteren dünya haritası, dünyanın dönmesi, yıldızlar gibi astronomi hakkında bilgiler yer alır. İslam bilincini tazeleyecek 20 kitap Erzurumlu İbrahim Hakkı Marifetname adlı eseriyle insanlara önce çevrelerindeki eşyayı, daha sonra kendilerini ve en sonunda da Allah'ı bildirmeyi amaçlıyordu. Bu eserde mârifet, fenâ, beka, muhabbet ve aşk, velâyet, keramet, tevekkül, tefvîz ve teslim, sabır, şükür, rızâ, seyrüsülûk, sâlik, mürşid, nefis ve nefis mertebeleri gibi tasavvufun hemen bütün konularına yer verildi. Tasavvufi düşünceye göre, insan küçük âlemdir. Bu felsefeye göre hareket eden İbrahim Hakkı için hayatın en önemli gayesi mârifet, mârifetin en yüce derecesi mârifetullah yani ilâhî hakikatlere vakıf olmadır. Âlemlerin yaratılmasında ilahi maksat yüce Allah'ın bilinmesidir. Bundan hareketle insanın nefsini bilmesi, nefsini bilmesi için de bedenini bilmesi gerektiğini düşünür. Marifetname, bir mukaddime, üç fen ve bir son sözden oluşur. Dört fasıldan oluşan mukaddimenin ilk faslı dünya ve ahiret âlemleriyle ilgili 80 kadar ayette bulunur. Oldukça kapsamlı olan mukaddimede müfessirlerden rivayet edilen kozmografya bilgilerine yer verilir. Ardından kıyamet alametleri ve ahiret halleri anlatılır. Yusuf Has Hacip'in Kutadgu Bilig eserinden öğütler Mukaddimenin ardından birinci bölüm gelir. Bu kısım üç bab ve 24 fasıldır. İlk bölümde, insanın yoktan var edilişi, tüm maddi ve manevi âlemin halleri İnsan bedeninin özellikleri, hayat ve ölümün halleri, nefsin mertebeleri gibi birçok konu yer alır. İkinci bölüm beş bab ve on sekiz fasıldan oluşur. İlk dört babda fizyolojinin faydaları, fizyoloji yardımıyla insan bedeninin tanıtılması, beden ve ruh münasebeti, organların çalışması, damarlar, nefs-i tabîiyye, nefs-i nebâtiyye, nefs-i hayvâniyye, zâhirî ve bâtınî duyular hakkında bilgi verilir. Sonraki bablarda ise ilm-i kıyafet denilen organların şekline ve insanların hareketlerine göre kişinin psikolojik yeteneklerini tahmin etmenin özelliklerinden bahseder. İkinci bölümde beden sağlığı, ilaçlar, sağlıkla ilgileri açısından yiyecek ve içecekler ve giyim şekli hakkında açıklamalara da yer verdi. Kitabın içindeki Kıyafetname adlı bölüm ise bir çeşit görgü bilimidir. O, derin düşüncesiyle cisimlerin birleşmesini, hayatın doğuşunu, cinslerin gelişmesini yepyeni bir görüşle ortaya koymuştu. İbrahim Hakkı, Kıyafetname'nin 'Uzuvların Yaratılış Hikmetleri' bahsinde insan bedeninden şöyle bahseder: 'Âlemi yoktan var eden yüce Allah, insan bedenini cemalinin yüceliği ile cisimlerin en latifi ve en güzeli kılmıştır. İnsan organlarının birbiriyle uyumu öyle latif, nazik ve güzel olmuştur ki bütün bunları diel getirmede söz ve edebiyat aciz kalmıştır. Söz konusu tenasüp sebebiyle 'insanın temiz ruhu çabuk kavrama ve derin sezgi ile ilim ve hikmetle öylesine dolmuştur ki uçsuz bucaksız derya olmuştur. Sair mahlûkat içinde suretinin güzelliği ve ahlakının kemali, güzel yürüyüşü, şirin sözü, vazifesini yerine getirmedeki mükemmelliği ve sesinin yankıları ile âlemde benzersiz olmuştur.' İbrahim Hakkı Marifetnamesinde, tasavvuf ve felsefe gibi ilimlerden yararlanarak insan bedeni ile karakter yapısı arasında bağlantı kurdu. Vücuttaki her bir organın durumu insan ahlakının belirtisi sayan İbrahim Hakkı'ya göre bunları bilmekle kişi kendi özelliklerini anlar ve ahlakını güzelleştirir. Kıyafetname bahsinde insan bedeni ile ahlakı arasındaki ilişkiyi şöyle açıklar: 'Gerçi âdemoğlunun hepsini zinet ve yaratılışta bir yaratmıştır. Lakin âdemoğlu fertlerini suret ve sirette birbirine muhalif ve farklı etmiştir. Sonra lütuf ve inayetiyle hikmetinin hakikatlerini ve sanatının inceliklerini bu insan âleminde açıklayarak ortaya çıkarıp; sureti sirete, azayı ahlâka alamet ve nişan etmiştir. Ta ki önce insan kendi kıyafetinden kendi vasıflarını tamamıyla bilip, ihtimamıyla ahlâkını güzelleştirsin. Sonra akranı ve yârânı kıyafetlerine anlayış ve ferasetle bakıp, her birinin zatında gizli olan durumlarına ve ahlâkına vâkıf ve muttali oldukta; onlara ya ahlâkınca rağbet ve muhabbetle muamele etsin veya aklınca iyi idare ile geçinip gitsin. Veya hepsinden uzlet edip, emniyet ve selamete, izzet ve rahata yetsin. Ne kimseden incinip, ne kimseyi incitsin. Gönül boşluğuyla tenha oturup, yatsın' Boyu uzun olan güzel ve sâde dil olur. Boyu kısa olanın çok hilesi vardır. Üçüncü bölüm ise eserin asıl bölümüdür. Denilebilir ki Erzurumlu İbrahim Hakkı, ilk kısımları üçüncü bölüme hazırlık için yazmıştır. Beş bab, yirmi yedi fasıldan meydana gelir. Bu bölümlerde Allah'ı bilmek, Resulullah'a tabi olmak, zikirle meşgul olmak gibi konular yer alır. Erzurumlu İbrahim Hakkı'nın meşhur tevfiznamesi de bu bölümde yer alır. Hak şerleri hayr eyle Hatime bölümü ise dört fasıldan meydan gelir. Burada her sınıftan insanla birlikte yaşamanın adabı, görgü kuralları, Peygamber Efendimizin örnek alınması, O'nun nezaket şefkati ile ilgili ayet ve hadislerden bahsedilir. Bölümü sonunda kolay ezber yapmanın on yolu, unutkanlığın on sebebi, fakirliğe götüren kırk sebep ve zenginliğe götüren yirmi hareket sıralandı. Üçüncü bölümde terbiye kurallarından da bahsedilir. Marifetname'de yer alan bazı terbiye kuralları ise şöyledir: Arkadaş, akıllı olmalı; zira ahmak arkadaştan insana hayır gelmez. Ve çünkü ahmak arkadaşın, bilmeden ve istemeden, sana zararı dokunur. Arkadaş, iyi huylu olmalı. Zira kötü huylu kimseden vefa ve safa gelmez. Ve çünkü kötü huylu kimse gazabına hükmedemez. Arkadaş iyi kişi olmalı. Kötü işler işlemekte ve durmadan günah etmekte direnen bozguncularla dost olma. Çünkü Allah'tan korkan, kötü işler işlemekte direnmez. Hak'tan korkmayan kimsenin, şerrinden ise kimse emin olamaz. Zira o, daima ikiyüzlülük ve bozgunculuk üzredir. Arkadaş, sadık olmalı. Zira yalancı ile dostluk kurulamaz. Ve çünkü yalancı, sana, uzağı yakın ve yakını uzak gösterir. Marifetname'ye göre ana babanın çocuklarına karşı davranışlarına ait başlıca kurallar Eserin birçok yazma nüshasının bulunduğu anlaşılmaktadır. Sadece Süleymaniye Kütüphanesi'ndeki nüshalarının sayısı yirmiyi aşar. Kaynak: İslam Ansiklopedisi, İbrahim Hakkı Hazretlerinin Marifetnamesi'nde İnsan Bedeni Üzerine Düşünceler- Yrd. Doç. Turhan Kaya, Marifetname'de Kıyafetname-Cafer Durmuş

İslam ilim tarihinin en önemli eserlerinden biri: Marifetname

Erzurumlu İbrahim Hakkı kimdir?