Dini modernleşme ekseninde oluşan dergi: İslam Mecmuası

'Dinli bir hayat, hayatlı bir din' İslâm Mecmuası, II. Meşrutiyet dönemi din-modernleşme ilişkilerini anlamada önemli olduğu kadar, Cumhuriyet sonrası din-modernleşme ilişkilerini anlamada da oldukça önemli bir kaynak olma özelliğine sahiptir. İkinci Meşrutiyet dönemi din-modernleşme ilişkilerinde oluş(turul)an kavramlaştırma ve fikrî yapı bilinmeden, Cumhuriyet sonrası oluşan siyasî-fikrî oluşumları anlayabilmek; Türkiye'nin ve İslâm dünyasının bugününe ve yarınına dair çözümlemelerde ve önerilerde bulunabilmek oldukça zordur. İslâm Mecmuası'nı önemli kılan ve dönemi içerisinde farklı bir yere oturtan hususlardan biri hiç şüphesiz derginin, din-modernleşme ekseninde oluşan konularda, İttihat ve Terakki'nin de önemli bir rol oynadığı siyasî bir düzlemde, modern hayata uygun bir İslâm yorumu ortaya koyma çabası ve bu noktada tartışmaya açtığı; İslâmî ilimlerle (Fıkıh, Kelâm) sosyolojiyi sentez etme düşüncesidir. Dini modern bir hayat anlayışı içerisinde 'yeniden' yorumlamak çabası olarak değerlendirilebilecek bu tartışmanın İslâm Mecmuası'nda tartışmaya açılması, İslâm Mecmuası'yla ilgili değerlendirmeleri daha da önemli hale getirmektedir. İslâm dünyasında yaşanan modernleşme sürecinde ve bu sürecin en sıcak gündem konusunu oluşturan din-modernleşme ilişkilerinde, Osmanlı-Türkiye tecrübesinin ilmî ve fikrî açıdan ciddi ihmallere uğradığı; hatta görmezlikten gelindiği bilinen bir husustur. Ancak son yıllarda bu ihmalin biraz da olsa farkına varıldığı ve hem Türk modernleşme süreci bilinmeden hem de genel olarak İslâm düşünce geleneği anlaşılmadan; bu geleneğin bugüne ve geleceğe dair söyleyebileceklerine dair ciddi bir imâl-i fikr içerisinde olunmadan kendimize ait bir varlık alanı oluşturamayacağımıza dair bilincin gün geçtikçe arttığı söylenebilir. 1908'de II. Meşrutiyet'in ilân edilmesiyle başlayan dönem, o zamana kadar hiçbir dönemde görülmeyen geniş kapsamlı bir tartışma ortamının da oluşmasına zemin oluşturmuştur. Bu dönem, Osmanlı Devleti'nin siyasî ve sosyal bütünlüğünün korunabilmesi için yoğun bir 'imâli fikr' içine girildiği; ortaya atılan düşüncelerin yayın organlarında büyük ölçüde dile getirilebildiği; renkli ve hareketli tartışmaların yaşandığı bir dönem olarak karşımıza çıkmaktadır. Niyazi Berkes'in ifadesiyle; '1700'lerde başlamış olan çağdaşlaşma bunalımının çözümlenecek bütün sorunları sanki bu 1908 ile 1918 arasındaki on yılın içine sıkıştırılmıştır. 'Neden geri kaldık ve nasıl kurtulabiliriz?' sorularına verilen farklı cevapların tartışıldığı ve bu tartışmaların; İslâmcılık, Türkçülük ve Batıcılık gibi farklı fikir akımları içerisinde yer bulduğu bir dönem olmuştur II. Meşrutiyet. Bu akımların kendilerini ifade etme imkânı buldukları en önemli platformlar ise hiç şüphesiz dönemin; İslâm Mecmuası, Türk Yurdu, Sırât-ı Müstakîm- Sebîlürreşâd, İctihâd gibi dergileridir. Halim Sâbit'in idaresinde on beş günlük olarak 30 Kânûnusânî 1329 - 30 Teşrînievvel 1334 (12 Şubat 1914 – 30 Ekim 1918) tarihleri arasında, altmış üç sayı olarak yayınlanmış olan ve dönemin en önemli din sosyolojisi kaynaklarından birisi durumunda olan İslâm Mecmuası'dır. İslam Mecmuası, İkinci Meşrutiyet'in ilandan sonra belirgin bir şekilde ortaya çıkan fikir akımlarından Türkçü düşünce ve İslamiyet'i bağdaştırma amacı güden İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin finanse ettiği bir yayın organıdır. Onu dönemin İslamcı dergilerinden ayıran özellik, millet kavramı ile İslami düşünceyi birlikte ele alması ve İslamiyet'in sosyal yönü ve fonksiyonuyla ilgili meselelerde yoğunlaşmasıdır. Derginin yayımlanış amacı, 'dinli bir hayat, hayatlı bir din' düsturuyla ve her sayının arka kapağında yer alan, 'İslâm Mecmuası, büyük Allah'ın yardımına dayanarak kalplerdeki fıtrî din ve iman hissinin inkişafıyla neşv ü nemâ bulmasına, din ve milliyet fikirlerine canlı, münevver bir cereyan verip Müslümanlık âlemi için mesut bir hayat hazırlamaya çalışacaktır' cümleleriyle açıklanır. Kazanlı Halim Sabit'in (Şibay) idaresinde on beş günlük olarak 30 Kânunusâni 1329 - 30 Teşrînievvel 1334 (12 Şubat 1914 - 30 Ekim 1918) tarihleri arasında yayımını sürdüren dergi altmış üç sayı çıktı. Başlangıçta otuz iki sayfa iken savaş yıllarının maddî sıkıntıları dolayısıyla daha sonra hacmi on altı, bezen de sekiz sayfaya indirildi. Derginin her sayısında Kur'ân-ı Kerîm'den âyetler ve bunların tercüme ve tefsirleri yer almaktadır. Dergide yer alan diğer konu başlıklarından bazıları şunlardır: 'Fıkıh', 'İctimâiyat', 'İslâm İctimâiyatı', 'Kelâm', 'Ahlâk', 'Tasavvuf', 'Hutbe', 'Din Felsefesi', 'Tarih', 'İslâm İntibahı', 'İslâm Kadını', 'İktisat', 'İslâm Havadisi'. İslâm Mecmuası'nda yer alan makalelerin genelinde 'örf', 'hurafe', 'ıslahat', 'teceddüt', 'terakki', 'ictihâd', 'ictimâ', 'usûl-i fıkıh' gibi kavramlar anahtar rol oynamaktadır. Derginin yazar kadrosunda başta Halim Sabit olmak üzere çoğu geleneksel eğitiminin yanı sıra modern öğrenimini de almış olan M. Şerefettin (Yaltkaya), Mansûrîzâde Said, M. Şemsettin (Günaltay), Ziya Gökalp, Mahmud Esad, Mûsâ Kâzım, Ahmet Agayef (Ağaoğlu), Mûsâ Cârullah, Rızâeddin Fahreddin, Abdürreşid İbrahim, Bereketzâde İsmâil Hakkı, Ispartalı Hakkı, Besim (Atalay), Bursalı Mehmed Tâhir, Köprülüzâde Mehmed Fuad, Aka Gündüz, Ömer Seyfeddin gibi isimler yer aldı. Mecmuada İslâm hukukuna geniş yer verilmiş, ictihad ve icmâ hususunda bilhassa Halim Sabit'in konunun önemini ortaya koyduğu bazı makaleleri tartışmalara yol açtı. Ziya Gökalp de din, ahlâk ve eğitim konuları yanında İslâm hukukunu sosyal açıdan inceleyerek 'içtimâî usûl-i fıkıh' adıyla yeni bir metot geliştirmeye çalıştı. İzmirli İsmail Hakkı Sebîlürreşâd'da, Gökalp'in dini sosyal vicdana ve sosyal kurallara dayandırmaya yönelik fikirlerine karşı çıktı. Ziya Gökalp'in bu konudaki diğer makaleleriyle ortaya koymak istediği tez ise sosyoloji ile fıkıh arasında bir çatışmanın bulunmadığıydı. Halim Sabit ile Mustafa Şeref'in yazıları da bu görüşü destekler mahiyetteydi. Ziya Gökalp'in 1914 yılında İslâm Mecmuası'nda neşrettiği 'Fıkıh ve İctimâiyat' başlığını taşıyan bir makalesi ve ardından yayınladığı bir dizi makale dönemin birçok ilim ve fikir adamını harekete geçirmiştir. II. Meşrutiyet döneminde gerek hukuk alanında, gerekse diğer alanlarda yapılan birçok tartışmanın önde gelen isimlerinden birisi olan Ziya Gökalp'in İslâm Mecmuası'nda başlattığı, 'İctimâî Usûl-i Fıkıh' tartışmasının, Osmanlı toplumunun kurtuluşu için aynı yıllarda ortaya koyduğu; 'Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak' teziyle yakından irtibatlı olduğu açıktır. Ancak genel anlamda, Gökalp'in 'İctimâî Usûl-i Fıkıh'a yönelik ortaya attığı ve temelde fıkıhla sosyolojinin, daha genel anlamda İslâm düşüncesiyle Batı düşüncesinin sentezine dayanan düşüncelerini, Osmanlı toplum hayatının tanzim ve terakkisi için öngördüğü bir çözüm yolu olarak değerlendirmek gerekir. Bu düşünce İslâm Mecmuası'nda Gökalp'le beraber Halim Sâbit ve Mustafa Şeref gibi isimlerin de desteğini almıştır. Gökalp İslâm Mecmuası'nda açtığı 'İctimâî Usûl-i Fıkıh' tartışmasında yalnız kalmaz. Derginin beşinci sayısında, derginin müdürü Halim Sâbit, Gökalp'in görüşlerini destekleyen bir yazı kaleme alır ve bu yazısında örfün; 'Müslümanların hayat ve maişetlerinde, ahlâk ve sîretlerinde tecelli eden içtimaî vicdandan ibaret olduğunu' ifade ettikten sonra şeriatın nassa verdiği ehemmiyet kadar, örfe de o derece ehemmiyet verdiğini belirtir. 'İctimâî Usûl-i Fıkıh' meselesi sadece İslâm Mecmuası'nda tartışılmamış; bunun yanında, İzmirli İsmail Hakkı, Sebîlürreşâd, C. XII, S. 292 (1330)-298 (1330)'da 'Fıkıh ve Feteva' başlığı altında, talebe-i ulûmdan Iraklı A. K. imzalı bir şahsın sorduğu on iki suali cevaplandırmak üzere yedi makale kaleme almıştır. Bu suallerin hepsi, aşağı yukarı ictimâî usûl-i fıkıh tartışmalarıyla ilgilidir. On ikinci sual, 'İctimâî Usûl-i Fıkha İhtiyaç Var mıdır?' şeklindedir. İzmirli bu soruyu yirmi madde halinde ele alıp cevaplandırmıştır. İslâm Mecmuası'nda ele alınan önemli konulardan biri de İslâm dünyasının geri kalış sebepleriydi. Daha çok Cemâleddîn-i Efgānî'nin etkisi görülen birçok makalede İslâmiyet'in ilerlemeye engel olmadığı vurgulanmış, İslâmiyet'e uygun olarak yaşanmadığı fikri üzerinde durulmuştu. Ayrıca hurafelerin etkisinde kalındığı, ilerlemek için bu hurafelerin atılarak Asr-ı saâdet'teki sadeliğe dönülmesi gerekliliği belirtilmiş, Müslümanların halen içinde bulunduğu durum sert bir dille eleştirilerek ıslahat hareketlerine önem verilmesi istendi. Kadınların sosyal hayattaki yeri, meslek sahibi olabilmeleri ve birden fazla kadınla evlilik meseleleri de dergide ele alınan önemli konulardandır. Mansûrîzâde Said'in 'Taaddüd-i Zevcât İslâmiyet'te Menolunabilir' başlığıyla kaleme aldığı makale İslâmî yayın organları tarafından tepkiyle karşılanmış, Babanzâde Ahmed Naim'in Sebîlürreşâd'da çıkan yazılarıyla mesele tartışılmıştı. Mûsâ Kâzım'ın 'İslâm ve Terakkî' adlı makalesi de milliyetçilik konusunda İslâmcılarla yeni bir tartışmayı başlattı. Bu yazı üzerine Nüzhet Sabit, Ta'kib ve Tenkid mecmuasında konuyla ilgili olarak İslâm Mecmuası'na bazı sorular yöneltmiş ve bunların açıklanmasını istedi. Nüzhet Sabit'in sorularının cevaplandırılmaması üzerine Ahmed Naim'in Sebîlürreşâd'da 'İslâm'da Dâvâ-yı Kavmiyyet' yazısı ile başlayan polemik, Ağaoğlu Ahmed'in buna karşılık olarak Türk Yurdu'nda 'İslâm'da Dâvâ-yı Milliyet' adlı yazısı ile karşılık görerek mesele her iki yazarın bu adlar altındaki seri makaleleriyle uzun uzadıya tartışıldı. Mecmuada ayrıca millî iktisat ve sermaye konusu işlenerek, savaşın şartları ve sonuçları üzerinde durulmuş, bir millî iktisat programı yapılmasının ve eleman yetiştirilmesinin önemi vurgulanarak Kırım ve Kazan'da yaşayan Türkler'in ticaret ve sanayi alanındaki başarıları ve girişimcilikleri örnek gösterildi. Ahmed Muhiddin'in millî iktisatla ilgili görüşleri doğrultusunda yabancı sermayeye karşı millî sermaye savunulmuş ve yazar kadrosunda Rusya'dan gelen Türklerin de yer almasından sonra Rusya'daki Müslümanların ticaret ve sanattaki başarılarını konu edinen makalelerle Müslüman-Osmanlı girişimciliği özendirilmeye çalışılmıştı. Ziya Gökalp'in 'korporatist' (lonca benzeri şirketleşme) görüşleri de yine İslâm Mecmuası'ndaki 'İçtimaî Neviler' makalesinde şekillendi. Köprülüzâde Mehmed Fuad'ın dinin edebiyata etkisi ve İslâm'dan önceki Türk edebiyatını inceleyen seri makaleleri, Ziya Gökalp ve Aka Gündüz'ün şiirleri, İslâm büyükleri hakkındaki biyografiler, savaş haberleriyle Türklük ve İslâm âlemi havadisleri mecmuada yer alan diğer yazılardı. Eski Osmanlı meşhurlarını konu alan yazıların çoğu Bursalı Mehmed Tâhir'in kaleminden çıkmıştır. (Derlenmiştir.)

Dini modernleşme ekseninde oluşan dergi: İslam Mecmuası

CUMHURİYET SONRASINDA DA ÖNEM KAZANDI