Binbir Gece Masalları'nın edebiyattaki önemi

Binbir Gece Masalları, İslamiyet'in altın çağını yaşadığı Abbasi halifesi Harun el-Reşid döneminde Batı ve Güney Asya'dan derlenmiş masallar birikimi olarak geçer. Arapça 'Kitâb alf laylah wa-laylah', Farsça da 'Hazâr- o Yak Şâb', İngilizce 'Arabian Nights (Arap Geceleri)' olarak isimlendirilir. Arap, İran, Hint, Mısır ve Mezopotamya masalları içeriğini oluşturur. Sözel kültürün öğesi ürünü olarak karşımıza çıkar. Ağırlıklı olarak Abbasi halifesi dönemindeki olayları konu alır. Bunların yanı sıra Türk ve Rum masalları etkisine ve eski Yunan mitlerine de rastlanır. Aslında tüm bu farklı kültürlerin derlemeleriyle bugünkü halini almıştır denebilir. Masalların kökeni derlenen Arapça 'Bin Gece' ve Farsça 'Bin Efsane' adlı kitapları kaynak olarak alsa da 8'inci yüzyılda Abbasi halifelerinden Harun Reşit döneminin olayları konu edilir. Masalların 9'uncu yüzyılda Ebu Abdullah Muhammed el-Gahşigar tarafından derlendiği sanılır. Masalların son halinde anlatıcı rolündeki Şehrazad'ın öykülere 14'üncü yüzyılda eklendiği düşünülür. Binbir Gece Masalları, Doğu'nun bütün renklerini ve motiflerini taşır. Dönemin sosyal yaşantısı, kültürü, insanları masallarda canlı bir şekilde aktarılır. Olaylar daha çok Kahire, Şam ve Bağdat'da geçer. Aşk, aile hayatı, kahramanlık, adalet, haksızlıkların önlenmesi gibi konular ele alınır. Masallar bu temaların etrafından döner. Binbir Gece Masalları'nın temel anlatım biçimi 'hikaye içinde hikayedir' Temel bir olay ve kahramanların dışında, birçok başka kahraman ve olay da hikayelere dahil olur. Her bir hikaye kendi başına bağımsız, ancak bütünün bir parçasıdır. Masalların sonunda kıssadan hisseler, ibret alınacak dersler çıkarılır. Masalların iki önemli kahramanı başvezirin kızı Şehrazat ve ülkeyi yöneten Sultan Şehriyar'dır. Fars kralı olan Şehriyar her gün bir genç kızla evlenip ertesi sabah onu öldürmektedir. Akıllı ve zeki bir kız olan Şehrazat, buna bir çare düşünür. Vezir babasını zar zor ikna ederek Şehriyar ile evlenir. Şehrazat her gece Şehriyar'a bir masal anlatır, ancak masalları sabaha karşı en ilginç noktasında keser. Sultan da masalın devamını dinleyebilmek için her gecenin sonunda Şehrazat'ın bir gün daha yaşamasına izin verir. Bir süre sonra Şehriyar daha iyi bir hükümdar ve insan olur ve Şehrazat'ı öldürmekten vazgeçer. Üç tane oğulları olur, mutlu bir şekilde yaşarlar. İşte, Binbir Gece Masalları, Şehrazat'ın Şehriyar'a anlattığı bu masallardan oluşur. Fikriyat'ın kıymetli yazarı Ekrem Demirli, Binbir Gece Masalları'nı orijinal dili Arapça'dan Türkçe'ye çevirdi. Ekrem Demirli, Binbir Gece Masalları için: 'Binbir Gece Masalları kadının bilgeliği üzerine kuruludur. Kadın çözüm buluyor. Şehrazat orada aklı ve bilgeliği temsil ediyor. Orada bir Sultan'ın bir kadın tarafından terbiye edilmesi var. Bir danışmanlık müessesi var adeta. Binbir Gece'de yüceltilen şey Şehrazat'ın aklıdır.' der. Ekrem Demirli, 'Masallarda daha kayıtsız bir anlatım vardır. İnsan masallarda daha çıplak, daha gerçektir. İnsanın korkuları, beklentileri, hayalleri, evreni algılayışı vardır. Binbir Gece Masalları'nda özellikle dikkatimi çeken şeylerden biri de şu: Masallarda değişim faktörü çok güçlü. Adam zenginken fakir olabiliyor, fakirken zengin olabiliyor. Kralken konumunu kaybedebiliyor. Hayatın bu tarz iniş çıkışları var. İnsanlar bunu unutabiliyor ve hayatı statikleştirmek istiyor. Statikleştirmek istiyor ama statikleşmiyor. Bu noktada masallar bize hayatın değişim tarafını anlamamızı sağlayabilir.' diyerek masallardaki şeffaf insan görüntüsünü ön plana çıkarıyor. Bu yapıtı keşfedip Fransa'ya götüren ve Avrupa'da yayılmasını sağlayan, 'Doğuştan romancı' denen maceraperest Antoine Galland idi. Galland, bir Doğu gezgini, kitap ve antika toplayıcısıydı. Ayrıca İstanbul'da ve Doğu dünyasının kültür merkezlerinde yıllarca yazma eser topladı. Daha öncesinde de Pidbay Hint Masalları'nı, Sinbad-ı Bahri'nin yazmalarını bulup almış, Fransızca'ya çevirip yayımlamıştı. Nihayetinde 'Binbir Gece Masalları'nı 1704 – 1717 yılları arasında 12 cilt olarak Fransızca'ya çevirdi. Bugüne kadar belli başlı bütün dillere çevrilen bu masallar, Galland'dan çok daha öncesinden başlayarak, edebiyattan müziğe, sinemadan baleye kadar bütün alanlarda pek çok sanatçıyı derinden etkiledi. Masallar dünya çapında o kadar yaygındır ki neredeyse tüm dillere çevrildiği söylenir. Hatta bu ünü nedeniyle bu masal dizisinden 'İncil'den sonra dünyada en çok yaygınlaşan kitaptır' olarak söz edilir. Avrupa dillerine çevrilmesi 1704 yılında Fransızcayla başlar. O zamandan günümüze kadar en popüler ve en çok sevilen masallar olma özelliğini korumuştur. Çocukken dinlediğimiz masallar hâlâ aklımızdadır. Bize bunları anlatan kişi farkında olsa da olmasa da aslında bu masalların en bilinenleri yine Şehrazat'ın anlattıklarıydı. Sinbad, Ali Baba ve Kırk Haramiler, Alaaddin'in Sihirli Lambası gibi masallar herkes tarafından bilinir. Yüzyıllar önce Şehriyar'a anlatılan bu masallar da bizim kulağımıza kadar gelmişti. Gabriel García Márquez'in Yüzyıllık Yalnızlık'ının ve Umberto Eco'nun Baudolino romanının masalların etkisini taşıdığı söylenir. Voltaire ise kendi öykülerini yazmaya başlamadan önce bu masalları ondan fazla kez okuduğunu belirtir. Borges de bu masalların ilham kaynağı olduğunu kabul eder. Sinema dünyasındaki etkilerine baktığımızda 1992 tarihli Alaaddin çizgi filmi, 2003 tarihli Sinbad: Legend of The Seven Seas animasyonu gibi yapımlar masalların birebir uyarlamasıdır. Dizi ve tiyatro uyarlamaları da bulunur. Masallar bu uyarıyla başlar ve buna inanan sayısı hiç de az değildi. İnanışa göre masalları okumayı bitiren kişi ölecektir ya da diğer bir deyişle hiçbir ölümlü masalları bitiremeyecektir. Aslında buna bir hurafe olarak değil de edebi yönden yaklaşırsak çok da yanlış bir düşünce olmadığını görebiliriz. Bu masalların hiçbiri kendi içinde başlayıp bitmez, masalların arasında bağlantılar vardır. Ayrıca masalların yoruma çok açık olması ve 'açık metin' özelliğini taşıması düşünüldüğünde hiçbir masalın gerçekten hiçbir zaman okunup bitirilemeyeceğini düşünmek pek de anlamsız değil. Binbir Gece Masalları üstüne yapılan incelemelere bakıldığında ortak yorumun, bu dizinin 'masal içinde masal' yöntemini içerdiğine dair olduğu görülür. Masallar farklı olaylardan söz ediyor olsa da aslında aralarında bağlantılar bulunur ve böylelikle bir araya geldiklerinde bütünlüklü bir yapı oluştururlar. Bu bağlantıların genellikle ortak izlek üzerinden kurulduğu söylenir. Yani aslında tüm bu masallar hem bağımsız hem de bir bütün olarak değerlendirilebilir. Jorge Luis Borges bu durumu şöyle açıklıyor: 'İçlerinden durmadan başka toplar çıkan Çin toplarını, içlerinden durmadan farklı bebekler çıkan Rus bebeklerini getiriyor akla. Öykü içinde öykü insanda tuhaf bir etki uyandırır, neredeyse sonsuz bir etki, baş dönmesi gibi bir şey. O zamandan bu yana bu yönteme öykünen birçok yazar çıkmıştır.' Binbir Gece Masalları'yla ilgili yapılan yorumlardan biri de 'anlatıcı' ve 'dinleyen' gibi öznelere yaptığı vurgudur. Masallarda tek bir anlatıcı vardır: Şehrazat. Şehriyar ve okurlar ise dinleyen konumundadır. Şehrazat masalları anlatırken dinleyenlerde merak uyandırır, masalları en heyecanlı yerlerinde keserek dinleme eyleminin devamlılığını sağlar. Bu da aslında yazılı edebiyattan da eski olan sözlü edebiyat geleneğinin bir göstergesidir. Bin bir gece boyunca masal anlatsa, dinleyenleri uykusuz bıraksa bile bir şekilde ilgiyi canlı tutmaya ve kendini dinletmeye devam eder. Masalların asıl kaynağı bilinmez ama masallarda anlatılan olayların genellikle Bağdat'ta geçtiği tahmin edilir. Asıl etkinin Arap, Hint, İran ve Mısır kaynaklarından geldiği düşünülür. Masalların mekânı belli olmadığı gibi yazarı da anonimdir. Uzun bir süre boyunca farklı kişiler, kültürler tarafından çeşitlendirilmiştir. Bu sebeple bu masalların tek bir yazarı olmadığı, birden fazla kişi tarafından yazıldığı kabul edilir. Belki de bu çok katmanlı özelliği veren de budur. Farklı kalemlerden çıktığı için farklı zamanların, mekanların ve kültürlerin özelliklerini taşır. Jorge Luis Borges şöyle der: 'Binbir Gece Masalları bitmiş değil, bin bir gecenin sonsuz zamanı kendi yolunda ilerliyor.' Masalların geçtiği zaman kavramı sıradan bir düşünme şekliyle anlaşılamaz. Yani bu masallar bin bir gecede bitmez. Çünkü her masal başka bir masalla bağlantılı, her karakter farklı bir karakterle özdeşleştirilebilir durumdadır. Masallar kendi içinde yeni anlamlar doğurmaya ve diğer masallara atıfta bulunmaya devam ederken bir yandan da esin kaynağı olarak farklı biçimlerde karşımıza çıkar. (Derlenmiştir.)

Binbir Gece Masalları'nın edebiyattaki önemi

MASALLAR HANGİ İSİMLERLE BASILDI?