Felatun Bey ile Rakım Efendi üzerine tiyatral bir inceleme

Ahmet Mithat Efendi, Tanzimat birinci nesil yazarları arasında yer alır. 1844'te İstanbul'da doğan yazar Mısır Çarşısı esnafından olan Hacı Süleyman Ağa ile Nefise Hanım'ın oğludur. Babasını küçük yaşta kaybeden Ahmet Mithat, 1854 yılında Virdin'e giderek ilköğrenimine burada başlar. 1857'de İstanbul'a yeniden dönüş yapmasının ardından Mısır Çarşısı'nda çalışmaya başlar ve burada çıraklık yaparken Arapçanın yanında Fransızca da öğrenir. İlerleyen yıllarda Niş'e giden yazar, rüştiyeyi orada bitirir. İlk etapta iş hayatına memur vasfıyla girmişse de ilerleyen yıllarda çalışkanlığı nedeniyle Tuna Gazetesi'nin başyazarı olur. Ağabeyi ölünce yeniden İstanbul'a taşınan yazar, Tahtakale'deki evinin altına küçük bir matbaa kurarak yazı hayatına burada devam eder. 1872'de Namık Kemal ile tanışmasının ardından Devir ve Bedir isminde bir gazete çıkarır. Bu gazete uzun soluklu olmaz kapatılır, yazar Dağarcık ve Kırkambar dergilerini yayımlayarak yazı hayatına devam eder. Fakat dergideki yazılar sebebiyle Namık Kemal, Ebüzziya Tevfik gibi isimlerle Rodos'a sürgüne gönderilir. 1897'de muhalif tutumunu biraz daha yumuşatan yazar, II. Abdülhamid'e yakınlaşır. Servet-i Fünun sanatçılarını eleştirdiği 'Dekadanlar' yazısıyla çok tepki toplar ve yazarlığı bırakır. Yazarlığı bırakmasının ardından ölümüne kadar Dârülfünun'da dünya tarihi ve dinler tarihi derslerini verir. 'Yazı makinesi' olarak anılan ve hayatı boyunca 200'e yakın eser verdiği bilinen Ahmet Mithat Efendi, 28 Aralık 1912'de İstanbul'da yaşamını yitirmiştir. Yanlış batılılaşma, Tanzimat Döneminde yaygın bir şekilde kullanılan bir kavramdır. Osmanlı Devleti 18. yüzyıldan itibaren birtakım yenilgiler yaşar, bu yenilgiler neticesinde değişim amacıyla yönünü Batı medeniyetine çevirir. Dönemin yazarları, milli ve yerli değerlerin korunarak Avrupa'nın yalnızca ilmini ve tekniğini alma düşüncesine sahiptirler. Çok yüzeysel kalan, derine inemeyen, asıl değerlerden uzaklaşarak Batı'nın sosyal değerlerini ve yaşam tarzını almaya çalışan bireyleri 'yanlış batılılaşma' teması ekseninde eleştirirler. Batı'nın ilmini ve tekniğiyle işi olmayıp, değişimi yalnızca kılık kıyafet ve yaşam tarzına yansıtan bu bireyler, 'alafranga mirasyedi züppe' tipi ile yazarlar tarafından romanlarda işlenmiştir. Ahmet Mithat'ın da Felatun Bey ile Rakım Efendi isimli romanı bu eksende yazılmıştır. İlk dönem romanları teknik anlamda nitelikli eserler olmasa da dönemin meselelerine ışık tutma noktasında oldukça önem arz ederler. 'Bazı adamlar kendilerinin para kazanmayı becerebilen birer aydın olduğunu sanarlarsa da bu zan ellerindeki varlığın bitmeyeceği hakkındaki sanıları gibidir.' Felatun Bey ile Rakım Efendi, Ahmet Mithat Efendi'nin 1875 yılında yazdığı Tanzimat Dönemi'ne ait romanlardan biridir. 'Yazı makinası' olarak bilinen Ahmet Mithat Efendi, Felatun Bey ile Rakım Efendi karakterleri üzerinden idealize ettiği ve yerdiği yanlış batılılaşmayı anlatır. Romanda Felatun Bey; giyim tarzı, eksik bilgileri, eğlence hayatına olan düşkünlüğü, mirasyediliğiyle 'nasıl batılılaşılmaz?' sorusunun cevabının vücut bulmuş haliyken Rakım Efendi; çalışkan, azimli, dürüst, kültürlü, geleneklerine bağlı ve -sözde- bir ahlak timsalidir. Felatun Bey ile Rakım Efendi'nin kesişen yolları, yaşam tarzları, düşünceleri, çevresindekilerle olan ilişkileri ekseninde roman kurgusu gelişir. 'Dünyaya sırtını dönerek yaşadıktan sonra dünyanın ne zevki olabilirmiş? Gençlik her zaman ele geçmez! Bilmem ne imiş, bilmem ne imiş! Roman türünün ilk örneklerden biri olması nedeniyle Felatun Bey ile Rakım Efendi eserinde, teknik ve kurgu anlamında zayıflıklar göze çarpar. Yazarın kurguya müdahil olması, kahramanları arasında taraf tutması, Karagöz ve Meddah güldürüsüne ait unsurlar bu noksanlıkların başlıcalarıdır… Tanzimat romanında görmeye alışkın olduğumuz keskin siyah ve beyaz çizgiler, Felatun Bey ile Rakım Efendi'de de kendisini gösterir. Kahramanlardan biri, ya tam manasıyla mükemmel ya da baştan ayağa yanlışlıklar sarmalına bürünmüş bir halde karşımıza çıkar. Grilere yer verilmeyen bu ilk dönem romanlarımızda, Ahmet Mithat Efendi, Rakım Efendi'nin idealize edilmiş konumunun yeterince anlaşılması adına her durum ve olayda Felatun Bey ile yollarını kesiştirir. Söz gelimi, Felatun Bey'e üvey evladı gibi davranırken Rakım Efendi, yazarın her koşulda gözdesi olur, -kendisinden 20 yaş büyük, yabancı piyano hocası Jozefino ile dostluk kurarken bile-. 'İnsanoğlunun yaradılışı gereğidir ki kendi mutluluğunu yalnız kendisinin bilmesiyle yetinmez, başkaları da görsün, duysun ister. Hatta bir adam gerçekte mutlu olmasa bile, insanları, kendi saadet haline inandırmak için hilekârlığa ve yalancılığa bile başvurur.' Felatun Bey ile Rakım Efendi romanı, ilk kez 2012 yılında Selçuk Soğukçay tarafından müzikal bir şekilde sahneye taşındı. İstanbul Şehir Tiyatroları'nın Ocak ayında repertuarına eklediği, iki perdelik müzikal oyun izleyicilerin yeniden beğenisine sunuldu. Başrollerinde; Arda Aydın, Bekir Aksoy, Ayşegül İşsever ve Sinan Bengier gibi usta oyuncuların yer aldığı müzikalde hiçbir detay atlanmayarak romanın birebir uyarlaması oluşturuldu. Romanı okuyan izleyiciler bu duruma yakından şahitlik edebilir. 'Ben seni ne kadar görsem, görmeye doyamam...' Rakım Efendi rolünü üstlenen Bekir Aksoy, oyundaki tavır, duruş ve görünüşü itibariyle romandaki tanımlamalara tam manasıyla uymaktaktadır. İzleyicileri selamlayarak oyuna başlayan Rakım Efendi, Ahmet Mithat'ın kendisine verdiği sınırsız müsamaha ile 'örnek gözde genç' rolünü, 'Ben sana söylemiştim Felatun' lu cümleleriyle oyun boyunca süsleyip durur. Ahmet Mithat, sevgili gözdesine söz söyletmese de biliyoruz ki o da masum değildir. Zira Rakım Efendi, Felatun Bey'de eleştirdiği her noktayı, kendisine biçilen örnek konumun arkasına sığınarak gerçekleştirir. Yabancı piyano hocası Jozefionu ile yaşadıkları Felatun'un her fırsatta batılı gibi giyinmesini eleştirip, parayı bulduğu ilk anda Felatun gibi giyinmeye başlaması buna örnek teşkil edebilir. ''Gözlerimin ışığının bu kadar parlak olmasının sebebi, senin yüzünün parlaklığının bana yansımasıdır...'' Herkesin batılılaşmayı sözümüz ona 'doğru' kavradığı bir dönemde -her şeyi olduğu gibi- batılılaşmayı da yanlış anlayan Ahmet Mithat'ın hakkını yediği üvey evlat, sevgili züppe ve mirasyedi tipimiz Felatun Bey rolünü Arda Aydın üstlenmiş. Ahmet Mithat'ın aksine Selçuk Soğukçay haksızlık yapmayarak Arda Aydın gibi bir oyuncunun ustalığına teslim etmiş Felatun Bey'i. Aydın, sahnede enerjisi ve oyunculuğuyla Felatun'un çiğnenen hakkını teslim eder. Handan İnci, çalışmasında Felatun Bey'i 'Rakım'ın olmadığı her şey' olarak tanımlar. Romanda olduğu gibi tiyatro oyununda da Felatun Bey insani tüm iyi vasıflardan uzaklaştırılarak, sürekli yanlış anlaşılmalarla komik duruma düşürülür. Bilhassa tiyatro, Felatun'un komik düşürülme anlarını vermesi bakımından romandan daha elverişli ve etkili olmuştur. Türk romanında karşımıza çıkan zıt karakterlerin tiyatro oyunlarına uyarlanırken oldukça başarılı bir şekilde seyirciye sunulduğuna şahit oluyoruz.. Örnek verecek olursak; geçtiğimiz sene Devlet Tiyatrolarında sahnelenen Ahmet Hamdi Tanpınar'ın Huzur adlı eserindeki Suat karakteri de, rolü üstlenen oyuncu tarafından ustalıkla hayata geçirilmiştir. 'Bu parayı kendisine babası bırakmış. O da kendini harcamakla görevlendirmiş.' Felatun Bey ile Rakım Efendi'nin müzikal olarak sahnelenmesi, oyunun en ilgi çekici yanlarından biri. Zira üç saatlik oyunun izleyiciyi zinde ve canlı tutması müzikal sayesinde gerçekleşiyor. Fakat müzikalde enstrüman seslerinin yeterince iyi ayarlanamaması, oyuncuların söyledikleri şarkı esnasında seslerini bastırıyor ve izleyiciler tarafından çoğu şarkı sözünün anlaşılamamasına da ayrıca sebep oluyor. Teknik anlamda yer yer ses ile ilgili problemlerin ortaya çıktığı oyunun dekoru ise müzikalin canlılığı açısından vasat bir niteliktedir. Oyunun sonuna gelecek olursak, o yıllarda henüz masal ve destan geleneğinden tam manasıyla çıkılamadığı için Felatun Bey ve Rakım Efendi romanında da iyiler elbette kazanır ve mükâfatlandırılır. Gökten üç elma düşer ve üçü de Rakım Efendi'nin olur. Tanpınar'a gelene kadar bu durum kısmen böyle devam eder fakat yazarın romanlarında görürüz ki modernizm artık bize iyilerin de kaybedeceğini Mümtaz ve Nuran üzerinden gösterir. Zira yukarda örneklediğimiz gibi Huzur'un kazananı Suat olur. Bu sebeple artık gökten elmalar düşmez… Oyunun sonunda 'ben dememiş miydim sana' Rakım, babasının bütün mirasını Beyoğlu'nda zevk ve eğlence içinde geçiren Felatun'u tren garında İstanbul dışındaki yeni görevine uğurlar. İzleyiciler ise yazar tarafından hep sözü kesilen, kendisi olmaya ve onda da 'beyazlıkların' bulunduğunun anlatılmasına müsaade edilmeyen Felatun Bey'in hüznünden bir parça alarak salondan ayrılırlar. Son sahnede Felatun Bey, tüm mirasını harcadıktan sonra İstanbul'dan ayrılmadan evvel oyunun başından beri görmeye alıştığımız alafranga beyaz frakını çıkarır, onun yerine Rakım Efendi'nin oyunun başlarında üzerinde olan; kahverengi, doğulu, alaturka takımı giyip İstanbul'dan ayrılır. Böylece, seyircilerin zihnine 'kaybetmenin simgesi hep mi Doğu'dur?' sorusu bırakılır. Ya da zihin kodlarına işlenir. Eleştirilecek tüm noktalarına rağmen, Felatun Bey ile Rakım Efendiler sayesinde 19. yüzyıl hayatına şöyle uzaktan bir 'seyirci' olmak; dönemin şartlarını ve sanat anlayışını anlamak açısından güzel bir deneyim… 'Gönül bağlanacak birisini mutlaka arar, bulur.'

Felatun Bey ile Rakım Efendi üzerine tiyatral bir inceleme

Ahmet Mithat Efendi kimdir?