Ahmet Haşim Paris'te neden mahsur kaldı?

Paris, Tanzimat'tan sonra Türk aydınlarının kara sevdalı oldukları şehirdi. 1860'lardan itibaren aşağı yukarı yüz yıl boyunca Türk aydınları için hürriyetin, düşüncenin, sanatın, edebiyatın kutsal şehri Paris'ti; ilk fırsatta soluğu orada almak için can atar, hatta bazıları Paris sokaklarında işportacılık yapmayı kendi ülkelerinde önemli bir adam olmaya tercih ederlerdi. Sırf Paris kaldırımlarını çiğnemiş olmak bile bir zamanlar hatırı sayılır bir itibar kazandırırdı. İşin kötüsü, Paris'e giden aydınların hiçbiri oralarda kendi alın teriyle yaşama imkânı bulamamış, ya kara bir sefalet içinde eriyip gitmiş, ya vatandaşlarını dolandırarak geçinmiş yahut yine memleketlerinden, kendi hısım ve akrabalarının ellerinden damlayan küçücük yardımlarla yarı aç yarı tok bir ömre katlanmışlardı. Ahmet Hâşim, 1920 yılında -muhtemelen Yahya Kemal'i hicvetmek maksadıyla yazdığı- bir yazısında harika bir 'Paris'i görmüş zat' portresi çizmişti. Paris'i görmüş adam aslında Paris'i görmeyen yegâne adamdı; memleketinde hayret etmek için hiçbir şey bulamaz, fakat Paris'e ayak bastığı andan itibaren en sıradan şeyleri bile 'başka bir yıldızın eşya ve eşhası' gibi ömür boyunca unutulmayacak olağanüstülükler olarak görürdü. Ülkesine döndükten sonra her cümlesine bir Paris hâtırasına telmihle başlayan ve zihni 'görüp anlamadığı bir âlemin tasnif edilememiş hâtıra parçalarıyla hâlâ perişan' olan Paris'i görmüş zat, Hâşim'e göre, Victor Hugo'nun 'İstanbul'a bakan adam' adlı resminde, stereoskop camından İstanbul'u seyreden ve gördüklerini akıllara hayret verici bulduğu için gözleri dışarı uğra yan gülünç adama benzemekteydi. Ahmet Hâşim, 'Paris'i Görmüş Zat'ı yazdıktan dört yıl kadar sonra, 1924 yılında, Osmanlı Bankası'ndan aldığı ikramiye ile Paris'e giderek Paris'i görmüş olanlar arasına katıldı. İzlenimlerini uzun boylu yazmadı. Bu, onun yurt dışına ilk çıkışıydı. 'Küçük Bir Seyahatname' başlıklı yazısında Marsilya'ya giderken uğradığı Pire limanını ve Atina'yı anlattı. Paris'te 6 Haziran'da yazdığı ve bu şehirdeki ilk izlenimlerinden söz ettiği 'İlk Temas' başlıklı kısa yazısında da 'durmuş dimağına faaliyet, tembel hayaline sermaye, kalbine çarpıntı, gözlerine biraz neşe ve hayret bulacağını' umarak yola çıktığını belirttikten sonra 'Aldanmışım.' dedi ve şöyle devam etti: 'Paris, her yeni geleni, ilk zamanlarda acı bir sükût-ı hayale uğratırmış. Zannederim ki, bu ruhi hadise, garbın herhangi bir büyük şehrini ziyarete gelen bilhassa şarklı seyyah için mukadderdir; bize şimdiye kadar Avrupa'yı anlatmış olanlar, muhakkak ya deliler ve ya budalalardı. Gördüklerini olduğu gibi göstermekten utanan ve harikulade bir sır ile temas etmiş olanların gurur ve alâyişine bürünmek hevesine düşen 'Avrupa'yı görmüş'lerin anlattıklarını din leye dinleye, çöllerde serap gibi, hayalimizde asıl ve esası olmayan memleketler vücut bulmuştu. Garbın büyük şehirleri kapısında kalbimize çöken hüznü yapan sebeplerden biri bu olsa gerek.' Bu hayâl kırıklığının sebebi, Hâşim'e göre, Doğulu ve Batılıların büyük şehir anlayışlarındaki farktı. Minaresiz, kubbesiz, binaları çinilerden ve madenî renklerden, çarşıları dalgalanan renkli kalabalıklardan mahrum şehirlerin bir Doğuluya 'büyük şehir' hissi vermesi imkânsızdı. Bu sebeple Paris, ilk bakışta 'baştanbaşa uyuz fare renginde bir şehir' idi. Marsilya'da akşamüstü bindiği trende bütün geceyi rahatsız bir uyku ve karmakarışık rüyalarla geçiren ve ikide bir uykusundan sıçrayarak pencereden 'semada, havada, yerde ve suda Paris'e yaklaştığını haber veren renkli, parıltılı, gürültülü, doğaüstü bir işaretin mevcut olup olmadığını' boş yere arayan Hâşim, güneş doğarken indiği Paris'le ilgili ilk izlenimini de şöyle anlatmaktadır: 'Paris'e ayak basınca bu aldanan heyecan birden garip bir halet-i ruhiyeye inkılâb etti. Ayaklarımın Paris kaldırımlarına bastığını, beni her taraftan çeviren bu yeni uykudan uyanmış şehrin bizzat Paris olduğunu, çağırdığım taksinin Paris taksisi, konuştuğum şoförün Paris şoförü olduğunu artık inkâr edemeyecek bir vaziyette olduğumu anlayınca şüphemi kendime doğru çevirerek kendimi inkâr etmeye koyuldum: Bir hafta evvel İstanbul'dan çıkan ve bu dakika Paris'e varmış olması lâzım gelen Hâşim, muhakkak, ben değildim. Kim bilir ben kimdim? Ve kim bilir nerede idim?' Bu ilk Paris seyahati sırasında kardeşi Muvaffak Bey'le de buluşup görüşen Hâşim, ayrıca sembolistlerin yayın organı olan Mercure de France için 'Les tendances actuelles de la littérature turque' başlıklı makalesini yazmış, ayrıca yakın arkadaşı ressam Namık İsmail'in delâletiyle Polonyalı musikişinas Kont Rosinski'nin evine devam ederek birçok sanatkârla tanışmıştı. Ancak Kont'tan pek hazzetmediği, hatta onun bir gün kendisine hediye ettiği çok sayıda kitabı bir otomobille oteline taşıdıktan sonra garsonlara dağıttığı anlatılır. Ahmet Hâşim'le ilgili Paris anekdotlarından biri de, 'Les tendances actuelles de la littérature turque' başlıklı makalesinin yayımlandığı Mercure de France dergisinin yönetimi tarafından davet edilmesiydi. Daveti alınca telaşa kapılan zavallı şair, 'Makale sahibinin böyle çirkin bir adam olduğunu görmelerini istemiyorum; benim yerime sen git ve Hâşim olduğunu söyle!' diyerek yakışıklı bir adam olan Namık İsmail'i göndermeye çalışmış, fakat sonunda çaresiz kalıp kendisini gitmişti. Hâşim, içini ömrü boyunca kurt gibi kemiren bu azabı bir gün Yakup Kadri'ye şöyle anlatmıştı: 'Dün gece gözüme bir lahza uyku girmedi. Önce şu alnımın çıkıklığını düzelt sem acaba nasıl olurum? dedim. Sonra baktım ki, burnum da küçülmeye, biçime girmeye muhtaçtır. Haydi onu yaptım farz edelim; ya gözlerimin rengini nasıl değiştirebilirim? Ağzımla yanağım arasındaki yara izini nasıl silebilirim? Ya şu, ya bu derken sonunda kafayı dibinden kesip atmaktan başka çare olmadığını anladım.' Falih Rıfkı da aynı olayı şöyle anlatır: 'Başının bir hikâyesi vardır: Bir gün evinde aynasının önüne geçmiş. Acaba çenesinin şurası düzelseydi... (Çenesinin ucu biraz yarıktı.) Acaba kulağı biraz şekil değiştirseydi...(Yapışık ve tıkızdı.) Acaba kaşları gözlerinin üstünde biraz ferahlayabilse... Ve birden isyan eder, kendi boğazından tutarak haykırır: 'Kesip yenisini koymaktan başka çare yok!' Bu şiir, Hâşim tarafından çizgili bir defter kâğıdına kırmızı mürekkeple yazılmış nüshasıdır. Bu nüshanın, yayımlanan nüshadan tek farkı, ikinci mısrada 'müteheyyic' ve 'mütekallis' kelimelerinin yer değiştirmiş olmasıdır: BAŞIM Bu cehennemde yetişmiş kafaya Musikiden pek hoşlanmadığı bilinen Hâşim, Paris'te başka bir gün de Suut Kemal (Yetkin)'le birlikte Le Petit Casino'ya gitmişti. Sahnede şarkıların söylendiği, akrobasi gösterilerinin yapıldığı bu gazino halkın çok tuttuğu bir eğlence yeriydi. Suut Kemal, Hâşim'in o gece güzel, yanık sesli bir tenorun söylediği Alaska şarkısını dinlerken hülyalara daldığını ve gözlerinin yaşardığını söylemişti. Tenor, göğüsleri umutla kabararak altın aramaya koşan, ama elleri boş dönen, hayalleri kırılmış insanların hayatını anlatmaktaydı. Suut Kemal, Paris'te birlikte oldukları sürece Hâşim'in hiç kitap satın almadığını, şiir ve sanat hakkındaki bilgi kaynağının sadece gençliğinde okuduğu Mercure de France külliyatından ibaret olduğunu da söylemişti. Ahmet Hâşim'in Paris'te hiç kitap satın almaması, belki de parasının az oluşu yüzündendi. Dönüş yolunda parasızlık yüzünden ciddi problemler yaşadığı, daha önce yayımlanmamış üç mektubundan öğrenildi. Halil adındaki arkadaşına Paris'ten yazdığı 19 Temmuz 1924 tarihli mektupta, 5 Ağustos'ta Marsilya'dan hareket edecek vapurla dönebileceğini bildirerek telgrafla 1000 Frank göndermesini rica eden Hâşim, istediği para gelmeyince Hayri adındaki arkadaşına da tayyare postasıyla mektup üstüne mektup göndermiş. Panik hâlinde yazıldığı için bazı bölümleri zor okunan bu mektuplarından anlaşıldığına göre, Venedik'te kaldığı Hotel Terminus'un ücretini bile ödeyemeyecek duruma düşen zavallı şair, her gün bankalara uğrayarak paranın gelip gelmediğini sormuş, sürekli olumsuz cevap aldığı için büyük bir korkuya kapılmıştı. Mektuplardan birindeki şu cümleleri, yaşadığı endişenin büyüklüğünü göstermekteydi: 'Paranın havalesini geciktirmekle hayatımın en müthiş günlerini bana yaşattın. Benim için en müthiş felaketleri isteyenlerin arzusunu bilmeyerek yerine getirmiş oldun (...) Ben bu dakikada bir insana mukadder olabilecek ızdırabın azamisini çekmiş bulunuyorum (...) Bunu düşünmek bana ölüm ra'şesi veriyor.' Halil ve Hayri Beyler'in istenen parayı niçin göndermediklerini, Ahmet Hâşim'in Venedik'te para meselesini nasıl hallettiğini, Türkiye'ye nasıl döndüğü maalesef henüz belirlenemedi. Belki Paris izlenimlerini yazmamasının sebeplerinden biri, 'Paris'i Görmüş Zat' yazısındaki eleştirinin kendisine de yöneltilmesinden duyduğu endişeyse, biri de çok tatsız biten bu seyahati hatırlamak istememesiydi. I Sevgili Halil, II İki gözüm Hayri, Hatırıma bilsen neler gelmiyor. Bana en müstait gelen mektuplarımın zamanında eline varması (ve senin parayı zamanında göndermen)dir. Bin türlü maniler, kötü tesadüfler... Bana hepsi daha mümkün ve tabiî geliyor. Eğer bugün parayı alamazsam yarın pazar olduğu için pazartesi gününü beklemek lazım. O gün de para gelmezse aklımı kaybetmekliğim ihtimali var. Bu vapuru kaçırma felaketi hep şu menhus fesli Halid'in yüzünden oldu. Geldiğimde anlatırım. İki gözüm Hayri. İş şakaya mütehammil değildir. Burada, yani hiçbir insanı tanımadığım bu memlekette para beklemek az buz bir facia değildir. Para gelirse hemen Şark Ekspresi'yle kendimi bu şehirden dışarıya atacağım. Telgraf parası ne olursa olsun, bankaya işin ehemmiyet ve müsta'ciliyetini anlatarak icab ederse iki kat ücret te'diye ederek parayı elime yetiştir.Sana diğer mektuplarımda yazdığım gibi Paris'ten yirmi dört saat içinde (...) para istenip getirildiğini bizzat gördüm. Eğer ben bunu yapamazsam sebep evvela malûm tali'sizliğim, saniyen senin ihmal ve lâkaydin olacak. Sabırsızlıkla senden bir haber beklerim. Hâşim III İki gözüm Hayri, Sana perşembe günü tayyare postasıyla bir mektup göndermiştim. Tayyare cuma günü öğleden sonra İstanbul'a gelir. Sen cumartesi günü sabahı mektubu almış olacaktın. Her ihtimali göze alarak cuma günü de ekspres postasıyla ve David vasıtasıyla ayrıca mektup göndermiştim. Bu da nihayet pazar günü öğleden evvel eline varacaktı. Yine bu ihtiyatı kâfi görmeyerek cumartesi günü ekspresle ve Halil vasıtasıyla bir üçüncü mektup göndermiştim. Bu da pazartesi günü eline varacaktı. Bu üç mektupta vaziyetin vahametini uzun uzadıya anlatarak ve hiç menfaat endişesine düşmeyerek bana perşembe günü hareket edecek vapur için bilet alabilmek üzere 25 İngiliz lirasını müsta'cel telgraf havalesiyle göndermeni yalvara yalvara rica etmiştim. Bugün pazartesi. Sinirden uykusuz geçen bir gecenin sabahında otelden fırladım ve bütün bankaları akşama kadar tekrar tekrar dolaştım. Hiçbirisinde beklediğim havaleden haber yoktu. Bu dakika hâlimi düşün. Gerçi arada müthiş bir şeamet eseri olarak birbirini takip eden iki ölü gün, iki felaket gün, cuma ve pazar vardı. Fakat ilk mektubumu cumartesi günü herhangi bir saatte almış olsan bana telgraf havalesini çektirerek paranın şimdi elimde olmasına imkân yoktu. Havale pazarda geleydi şimdiye kadar varacağını bana bütün bankalar temin ettiler. Seni hâlden anlar bilirim. Hele bilhassa benim asabımın ne harap bir şey olduğunu bilirsin. Paranın havalesini geciktirmekle hayatımın en müthiş günlerini bana yaşattın. Benim için en müthiş felaketleri isteyenlerin arzusunu bilmeyerek yerine getirmiş oldun. Para yarın veya öbür gün gelebilir. Fakat ben bu dakikada bir insana mukadder olabilecek ızdırabın azamisini çekmiş bulunuyorum. Bu taahhura bakarsak paranın perşembeye kadar gelmesini ümid etmek biraz tıflane bir şey olacak. Zira şimdiye kadar gelmiş olması elzem olan bir para hâlâ (gelmemiş olmasına nazaran) demek gelmeyecek. Ya perşembeye kadar gelmezse ne olacak? Bugün telgraf da çektim. Fakat senden hiçbir ümidim yoktur. Para için şimdi bizim Anadolu Şimendifer Şirketi'ne telgraf çektim. Türk Edebiyatı dergisi, 479. sayı / Eylül 2013