A'dan Z'ye Peyami Safa

İsmail Hami Danişment tarafından tespit edilen bilgiye göre Safa'nın babasının soyu Fatih Sultan Mehmet'in hocası Akşemseddin'e kadar ulaşır. Peyami Safa'da atalarının geleneğini devam ettirerek bir süre öğretmenlik yaptı. Peyami Safa dert dinleme köşesini halkla tanıştıran ilk kişidir. Haftalık yayımlanan ''Yeni Hayat'' dergisindeki ''Aramızda'' isimli köşesinde, ''âdem baba'' lakabıyla gelen mektupları cevaplamıştır. Peyami Safa'nın takma adla kaleme aldığı polisiyelerin en önemli kahramanıdır. Zeki bir dolandırıcı, zenginden alıp yoksula veren bir Köroğlu modelidir. Yanlış batılılaşma, geleneklerin önemi, huzur ve sağlıklı bir ruh hali için kendine yabancılaşmamak gerektiği, ruhsal sağlık için çevre ile uyum sağlayabilmenin önemi gibi bireysel ve sosyal temaları işleyen romanda ki bu temalar zıt mekânlar, kişiler, çevreler, karakterler ve yönelmeler şeklinde oluşturulur. Roman gözlemci bakış açısı ve sentezler de yapan üçüncü şahıs aktarımı ile anlatarak, gözlemci, olaylara dâhil olmayan, Neriman, Şinasi, Macit ve Faiz beyin düşüncelerini de okuyarak analiz edip bize aktaran bir anlatıcıdır. Anlatıcı olayları netleştirmek için doğu, batı; Fatih Harbiye; Şinasi, Macit çelişkilerini ortaya koyarak aktarır. Neriman, Şinasi, Macit aşkları etrafında anlatılanlar batının bilim ve sanatına değil, yaşama şekli ve tavırlarına yönelmelerin insanların ruhlarında oluşturduğu çatışmaları ve geleneklerden kopmanın bir çeşit kendinden kopma olduğu tezini belirginleştirecek zıtlıkları ortaya koyarak ana fikri netleştirmek amacına yönelik olarak seçilmiştir. Peyami Safa'nın 1930 yılında yıldızının parlamasını sağlayan romanıdır. Eserleri arasında kendi hayatını ile özdeşleşen en iyi kitabıdır. Çocukluğunun sonu gelmez tedavi süreçleri ile geçiren yazar, romanında benzer acıları yaşayan bir kahramanı anlatır. Yazarın Peyami Safa adıyla yayımladığı romanları şunlardır: Sözde Kızlar, Şimşek, Mahşer, Bir Akşamdı, Canan, Bir Tereddütün Romanı, Biz İnsanlar, Matmazel Noraliya'nın Koltuğu. İlk baskısı 1931 yılında yapılan Fatih- Harbiye, Peyami Safa'nın olgunluk döneminde yazdığı bir romanıdır. Fatih- Harbiye, gelenekten kopup Batı'yı benimseyişin; birey, aile ve toplum üzerindeki etkisini İstanbul'un semtleri üzerinden somutlaştırarak gözler önüne sermeye çalışır. Ayrıca romanda Faiz Bey ile kızı Neriman arasındaki medeniyetler arası nesil çatışmasına da sıklıkla vurgu yapıldığı görülür. Peyami Safa, 43 yıl boyunca köşe yazarlığı yaptı. Bu süreçte Cumhuriyet, Tasvir-i Efkâr, Tercüman gibi bütün belli başlı gazetelerde çalışmış, hatta kendi gazetesini çıkarmıştır. Felsefe, bilim, sanat gibi geniş bir yelpazede yazan Peyami, keskin kalemiyle iyi bir siyaset adamıdır. Ahmet Haşim'den Yahya Kemal'e, Yakup Kadri'den Cenap Şahabettin'e neredeyse o dönemin bütün kalemleriyle polemiğe girdi. Hastalıklar ömrü boyunca yakasını bırakmadı. Hastalıklı bir çocukluk dönemi geçirmiş ve bu acılar, onun bedenini zayıf bırakmakla birlikte edebi kişiliğinin gelişmesinde etkili oldu. Hastalıkların ilerleyen yaşlarda da yakasını bırakmadığı Peyami, yakın dostlarına sürekli 'Bende her hastalık var' demiştir. Hayatının önemlice bir kısmı hastane köşelerinde geçen romancı, tıp konusunda Prof. Dr. Ayhan Songar'ın da belirttiği gibi birçok doktoru aşan bir birikim, uzmanlık ve tecrübe kazanmıştır. Tesirlerini kitaplarında da görmek mümkündür. Ağabeyi ve aynı zamanda zorlu hayatındaki destekçisi ve ortağıdır. Birlikte gazete ve dergi çıkarma girişimlerinde bulundular. Bazılarında nispeten başarılı oldularsa da çoğu başarısız oldu ya da yarım kaldı. İlk romanı olan Sözde Kızlar 1919'da çıktı. Bu romanı Mahşer, Canan gibi romanları takip etti. Babasız büyümenin zorluğu ile yaşayan Peyami Safa bu zorluklara rağmen pes etmeyen başarılı ve meraklı bir çocuktu. Kemik veremi denilen hastalık sekiz yaşında etkisini gösterdi. Bu sebeple, 8 yaşından 18 yaşına kadar çoğu vaktini hastanelerde geçirdi. Bu acıyı Dokuzuncu Hariciye Koğuşu'nda şöyle anlattı: '' Yalnız bende meçhul bir hastalık vardı, sekiz yaşımdan beri çekiyordum. Ben de o muayene odasının ve nice muayene odalarının önünde senelerce bekledim. Benim yanım da büyüğüm de yoktu. Yalnız başıma demir parmaklıklı kapıdan içeriye girerdim, dokuzuncu hariciye koğuşuna doğru ağaçların bile sıhhatine imrenerek yürürdüm, camlı kapıların garip bir beyazlıkla gözlerime vuran ve içimde korku ile karışarak yuvarlanan parıltıları arasında o dehlize girerdim ve yalnız başıma bir köşeye ilişirdim, kımıldamazdım, susardım, beklerdim, rengimin uçtuğunu hissederdim.' Peyami, sosyalist, komünist düşünce akımlarına karşıydı. Hayatı boyunca eserlerini kullanarak bunlarla mücadele etti. Başlangıçta çok yakın arkadaş oldukları Nâzım Hikmet ona komünist fikirler aşılamaya çalıştı fakat etkili olamadı. Hatta 'Sürü Adamı' başlıklı bir eleştiri yazarak Nâzım'dan ve çevresinden koptu. Peyami aleyhinde karalama kampanyaları başlatılarak 'Herkesi komünist olmakla itham ediyor,' diye suçlandı. Peyami laiklik konusunda o hala güncelliğini koruyan düşüncelere sahiptir. Ona göre 'din ve dünya işlerinin ayrılması' klişesi de yetersizdi. Peyami Safa'nın 1961'de Erzincan'da yedek subay olarak askerliğini yaparken vefat ettiği oğludur. Ömrünü hastalıklar ile geçiren Safa, bu ayrılığa dayanamaz ve dört ay sonra vefat eder. Peyami'nin en yakın dostlarından birisidir. Bu iki yakın dost zaman zaman şiddetli tartışmalar girdi, arkadaşlıkları inişli çıkışlı bir seyir izledi. Buna rağmen Peyami'nin ölümü üzerine Necip Fazıl şunları yazar: 'Kafası vardı. Kültürü vardı. Cümlesi vardı. Üslubu vardı. İç dünyası vardı. Hafakanları vardı. Çilesi vardı. Metafizik arayıcılığı vardı. İmanı vardı. Şüpheleri vardı. Estetiği vardı. Diyalektiği vardı. Cesareti vardı.' Peyami, bir eğitimi ve diploması olmamasına rağmen kendisiyle yapılan zekâsı ile dört yıl boyunca çeşitli okullarda öğretmenlik yaptı. Rehber-i İttihad mektebine öğretmen olduğunda sadece 15 yaşındadır. Peyami Safa, Türk edebiyatının psikolojik romancılarından en önde gelenlerden biriydi. Eserlerinde kullandığı iç konuşma, bilinç akışı, tahlil ve betimleme teknikleri kullandı. Psikolojik çözümler yaparak karakterleri analiz etti. Peyami'nin ilk gençliğinde Nâzım Hikmet ve arkadaşlarıyla birlikte çalıştığı derginin ismidir. Yakup Kadri ile yaptığı çatışmanın sloganı ise şuydu: 'Buğday ekmeği yiyerek büyüyen bu genç nesilden bir değer çıkmaz' diyen çatışmasıdır. Peyami Safa'nın birçok polisiye kitabında kullandığı takma adıdır. Edebi değeri diğer romanlarından düşük görülmesine rağmen yazar, geçimini daha çok bu ikinci adı sayesinde sağladı. 1938 yılında Türk İnkılabına Bakışlar isimli bir kitap yazdı. Bu kitapta, yapılan devrimlerin milliyetçilik ve medeniyetçilik olmak üzere iki temele dayandığını söyledi. Romanda ki anlatıcı, dış betimlemelerden çok iç gözleme, önem veren ruhi tahliller yapmayı seven, eski dilden kelimeleri de kullanmaktan kaçınmayan bir didaktik bir gaye, telkin edici bir dil ve üsluba sahiptir. Peyami, Türk Edebiyatı'nın en erken ütopya türü ile tanışan yazarlardan birisidir. Yalnızız romanında kurduğu Simeranya adlı gelecek ülkesi vardır. Thomas More'un eserlerinde olduğu gibi bir ada üzerinde kurulan bu ülkeye insanlar yoklama yapılarak alınır. Simeranya'yı anlatırken Peyami ayrıca bir ideal bir eğitim modeli kurmuştur. Peyami Safa babasının vefatından sonra, 'Valide Sultan' olarak da anılan, annesi Server Bedia Hanım'la birlikte yaşadı Romanlarında vaka zamanının yılı ile ilgili bir belirleme yoktur. Darülelhan'ın 1917-1927 yılları arasında Osmanlı Devleti'nin ilk resmî müzik okulu olarak İstanbul'da faaliyet gösteren dört yıllık bir eğitim kurumu olduğu göz önüne alınacak olursa Fatih-Harbiye romanında olayların bu tarihler arasında gerçekleştiği, ayrıca romanda geçen 'Lozan sulhundan sonra (s. 60)' ifadesi ile de romanın vaka zamanının 1923 yılından sonraki süreci içerdiği düşünülebilir. Romanda vaka zamanının yılı ile ilgili bir belirleme olmamasına karşın ay olarak teşrinisaninin son gecelerine denk geldiği 'Teşrinisaninin son geceleri. Hava kuru ve rüzgârsız. Yürüdü.' (s. 41) ifadesi ile romanda belirtilir. Romanda yaşanan bütün olayların, Neriman'ın, Maksim Salonu'nda Macit ile buluştuğu gün ile başladığı ve on gün içerisinde gerçekleştiği bilinir. 1937 yılında amatör bir yazar olarak hikâyesini göstermek üzere kendisini ziyarete gelen Nebahat Hanım'la tanıştı ve evlendi. Evliliklerinden kısa bir süre Nebahat Hanım'ın hastalıkları ortaya çıktı ve yatalak oldu. (Sabah)

A'dan Z'ye Peyami Safa

AKŞEMSEDDİN: