A'dan Z'ye Cemal Süreya

Erzincan'da doğan Cemal Süreya, yedi yaşında ailecek sürgün edildikleri Bilecik'te annesini kaybetti. Abbas Karakaya'ya göre 'Süreya'nın 'şiir itisini aldığı' insan annesidir.'' Masal ve halk hikâyeleriyle Süreya'daki halk edebiyatı sevgisinin tohumlarını atan kişi de yine annesidir.' Süreya'nın, öz annesini erken kaybetmenin acısını hep yaşadığı bilinir. Bir söyleşisinde 'Ağlamadım, sızlamadım acısı içime oturdu' diyecektir. Bazen anne özlemi dizelerinde de karşımıza çıkar! Çok bilinmemesine rağmen Cemal Süreya sıkı bir bürokrattır. 1954'te Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi'nden mezun olan Süreya, maliye müfettiş yardımcılığı, maliye müfettişliği yapıp müşavir maliye müfettişliğinden emekli oldu. Müfettişliği sayesinde Paris'e giden Süreya, Türkiye'nin çok farklı noktalarında teftişte bulunup raporlar hazırladı. Bir dönemin önemli kurumlarından Maliye Tetkik Kurulu'nda da çalışan şair, Kültür Bakanlığı'na bağlı Kültür Kurulu üyeliği yaptı. Hilmi Yavuz, Süreya hakkında şunları yazdı : 'Maliyeciliği önemsedi, en az şairliği kadar.' Bu isim ünlü şairin gerçek adıdır. Ama hiçbir zaman edebi eserlerinde bu ismi kullanmadı. Gerçek ismiyle barışık olmadığı bilinen şair önce Cemalettin'i Cemal olarak kısaltır ve Cemal Seber'i kullanır. Sonra Seber'i atıp Süreyya soy ismini alır. Daha sonra ise soyisminden ''Y'' harfini atar. Cemal Süreya edebiyatımızda daha çok şair olarak tanınmakla birlikte aynı zamanda önemli bir deneme yazarıydı. Denemelerinde farklı konuları ele alan yazar, çoğunlukla edebiyat ve dil üzerine yazdı. Cemal Süreya'nın denemelerinde ilk göze çarpan deneme yazarlığı ile şairliği arasındaki ilişki ve bu ilişkinin Cemal Süreya'nın yazarlığına olumlu etkileridir. 1931'de Erzincan'da doğan şairin ailesi, Dersim sürgünlerindendir. Amcasının kentin valisiyle arasının bozulması nedeniyle aile 1938'de sürgün listesinde yer alır ve Bilecik'e gönderilir. Süreya, bir mektubunda o zorunlu yolculuğu şöyle anlattı: 'Bizi bir kamyona doldurdular. Tüfekli iki erin nezaretinde. Sonra o iki erle yük vagonuna doldurdular. Günlerce yolculuktan sonra bir köye attılar. Tarih öncesi köpekler havlıyordu. Aklımdan hiç çıkmaz o yolculuk, o havlamalar, polisler. Duyarlılığı biraz da o çocukluk izlenimleriyle besleniyor belki. Annem sürgünde öldü, babam sürgünde öldü.' Ece Ayhan'a göre Cemal Süreya evlilik meraklısıydı. Şair hayatı boyunca beş evlilik yaptı. Zeynep Oral'la yaptığı bir söyleşide evlilikle ilgili 'Çok değil mi?' sorusuna 'Evet, çok. Beş evlilik çok ama iki de çok' diye cevap verir sonra da 'Evliliğin aşkı kesin öldürdüğü kanısındayım. Aşk meşru bir şey olamaz. O da şiir gibi meşrulaşınca ölür' der. Cemal Süreya, Cüneyt Arkın olarak bildiğimiz Fahrettin Cüreklibatur ile Eskişehir'de tanışır. Arkın İstanbul'a üniversite okumaya geldiğinde de ilişkileri devam eder. Arkın'dan Süreya için şunları söyledi: 'Yakın arkadaştık Cemal Süreya ile. Şiirden, hikâyeden ve hayattan konuşurduk. Hikâyelerimi okurdu, önerilerde bulunurdu. Onunla dostluğumuz iyi geliyordu bana. Büyük emekleri vardır üzerimde. Süreya birkaç öykümün yayımlanması için aracılık etti.' Süreya bir yazısında 'Sanatçılarla, yazarlarla yapılan konuşmalar dergi ve gazete sayfalarında bırakılmamalı' der. Nursel Duruel de şairin bu isteğini Güvencin Curnatası kitabında yerine getirir. Onun söyleşilerini ve soruşturmalara verdiği cevaplarını bu kitapta bir araya getirir. Anıl Meriçelli, şairle yaptığı söyleşide ilk soru olarak 'Sanat hayatınızı özetler misiniz?' diye sorar. Süreya ise şöyle cevap verir: '1931 yılında doğdum. Annem çok küçükken öldü. 1948'de Dostoyevski'yi okudum. O gün bu gün huzurum yoktur.' Garip akımı ve toplumcu gerçekçi kuşağa tepki olarak ortaya çıkan, şiir tarihimizdeki önemli akımlardandır. Cemal Süreya'nın ilk kitabı Üvercinka da akımın ilk kitabı olarak kabul edilir. Turgut Uyar, Edip Cansever, Ülkü Tamer, Ece Ayhan, İlhan Berk, Sezai Karakoç bu akımın içinde değerlendirilir. Süreya ise bu akımı bir söyleşinde şöyle anlatır: '1950'li yıllarda genç şairler birbirinden bağımsız olarak başka bir düzende şiir söylemeye başladı. O sırada şiirimiz fazla akıllı hatta 'akılcı' bir şiirdi. Bu son şairlerle irrasyonel bir öğe geldi şiirimize. Hikâye öğesi dışlandı. Ses soyutlamalarına gidildi ve bir iç ses aranmaya başlandı Türk şiirinde.' Ünlü şairin cebinden eksik etmediği nesnelerden biride jetondur. İhtiyacı olanlara vermek için yanında her zaman vapur, telefon jetonu bulundururdu. Ünlü şair son yıllarını Kadıköy'de geçirir. Ölümünden sonra oturduğu sokağa onun ismi verilir. Yaşadığı Başak Apartmanı'na bir plaket çakıldı. Peki, Süreya için Kadıköy ne ifade ediyordu? Bir yazısında şöyle söyledi: 'İstanbul'da, ama Kadıköy'de oturuyorum. Bu 'ama' biz Kadıköylüler için çok şey açıklayan bir sözcük. Daha doğrusu bizi açıklayan bir sözcük. Kadıköylüler, iş ilişkileri ve zorunluluklar dışında İstanbul'u fazla kullanmazlar. Kadıköy yeter onlara. Diyeceksiniz ki, İstanbul yayıldıkça her semt için öyle olmuştur. Doğru. Ama bizim için daha da öyle. Öte yandan her şeye karşın, kasaba niteliğini yitirmemiştir Kadıköy. Oradaki dostluklar sıla dostluğu gibidir. Mahalle arkadaşlığı gibi.' Sıcak Nal kitabında yer alan bu şiiri, yaşamak üzerine etkili şiirlerinden biri olarak anılır. Son dizeleri ise şöyledir: 'Şimdiye dek düşünmediyseniz/ Bakmayın içinde ne var,/ Küçük bir kitaptır yaşamak/ Elinde tutmaya yarar.' Üniversite tercihini yaparken Mülkiye ile siyasal bilgiler fakültesini iki ayrı okul olarak bilen Süreya okula kayıt yaptırınca ikisinin aynı okul olduğunu anlar ve çok sevinir. O tamam bir mülkiyelidir. İlk şiiri Şarkısı-beyaz 1953'te Mülkiye dergisinin ocak sayısında yayımlandı. Bir dergiye verdiği röportajda şunları söyledi : 'Niçin mi yazıyorum? Şiirimi mi soruyorsunuz? Çok kazık soru: Karşılık vermek çok güç benim için. Bugünümü alırsak, o kadar değil belki. Bugün, alışmışım, öteden beri yazdığım için de yazıyorum. Ama başta, ortada? Niçin yazdığımı kolay anlatamam. Kendim de pek anlamış değilim çünkü. Bir düşünce adamı için düşüncelerini yazarak ortaya koymak söz konusudur. Yazı onun için, düşüncenin doğrudan kalıbı, üstüne tam oturmuş giysidir. Ama özgül tanımıyla, yazmak başka bir olay. (...) Yazmak bana her zaman çok zor gelmiştir. Daha ilkokulda, ortaokulda adım 'üstad'dı. Şanslarım oldu. Ama bugün, daha önce de belirttiğim gibi, elli yaşı çoktan dönmüş biri olarak neye yetenekli olduğumu hâlâ çözebilmiş değilim.' 1990'da Cemal Süreya hayatını kaybedince ertesi yıl Cemal Süreya Kültür ve Sanat Derneği tarafından şiir yarışması düzenlenmeye başladı. Metin Demirtaş, Arif Berberoğlu, Müslim Çelik, Özkan Mert, Erol Özyiğit, Haydar Ergülen, Selahattin Yolgiden, İbrahim Baştuğ, Altay Öktem, Ahmet Erhan, Sina Akyol, Erdal Alova, Hulki Aktunç, Yıldırım Türker, Enis Batur, Adnan Özer, Süreyya Berfe ve Metin Altıok bu yarışmada eserleriyle ödül alan şairler arasındadır. Papirüs, Cemal Süreya'nın hayatının farklı dönemlerinde birkaç defa çıkardığı ve onun adıyla özdeşleşmiş bir dergidir. İlk olarak 1960'ta dört sayfa olarak yayımlanmaya başlanan dergi, şairi pek memnun etmez ve yayınına bir süre ara verilir. Süreya, 1966'da Paris'ten döndükten sonra dergiyi tekrar çıkardı. Papirüs bu dönemde edebiyat dünyasının vazgeçilmezlerinden biri oldu. Cemal Süreya bir söyleşisinde başına gelen rastlantılardan bahsetti :'Bilir misiniz Emmanuella filminin Türkiye'de gösterilmesinde benim rolüm olmuştur. İçişleri Bakanlığı filmi yasaklayınca, Danıştay'a başvuruldu. Danıştay'da bilirkişiyim. Ben olmasaydım o film serbest bırakılmazdı... Rastlantılar... Galiba rastlantılara uygun bir adamım ben' der. Şairin bütün şiirlerinin yer aldığı kitabının adıdır. Ölümünden sonra dergilerde yer alan şiirleri de dâhil edilerek genişletilen kitabın en son 61. baskısı yapıldı. Cemal Süreya için büyük şair denir. Ama Süreya bunu kabul etmez. Kendisini 'cins şair' olarak görür. 'Sözgelimi' der 'Baudelaire benim için cins şairdir, Victor Hugo ise büyük şairdir. Büyük şair, galiba kitlelerin duygularını veya onların isteklerini yansıtmış, büyük temalara yönelmiş kişidir. Cins şairler ise hayatı, dünyayı daha çok kendi imbiklerinden geçirmişlerdir. Abdülhak Hamit büyük şairdir, Yahya Kemal hem cins hem büyük şair. Nazım Hikmet de öyle, hem cins hem büyük şair.' Şiirini ise 'Güneşten yırtılan caz, kavaldan akan gökyüzü' diye tanımlar. Cemal Süreya'nın Tomris Uyar ile yaşadığı aşk edebiyat tarihimizin unutulmaz sevdalarından biri olarak bugüne kadar geldi. Süreya'nın birçok şiiri Tomris Uyar'a ithafendir. Türk edebiyatının en verimli aşkı tanımını hak eden üç yılı birlikte geçirirler. Tomris büyük bir aşktı onun için. Bu aşkın öfkesi de büyüktü, bir tartışma sonrası çok sinirlendi ve birbirlerine yolladıkları tüm mektupları yırttı. Ve bu mektuplardaki aşk günümüze ulaşamadı. Tomris'le ilişkisini bitirdikten sonra onunla gittiği hiçbir mekâna adımını atmadı… En bilinen ve ölüm üzerine yazılmış en güzel şiirlerden biridir. Kitaplarında yer almayan şiiri ölmeden kısa bir süre önce yazdığı biliniyor: 'Ölüyorum tanrım/ Bu da oldu işte./ Her ölüm erken ölümdür/ Biliyorum tanrım./ Ama ayrıca aldığın şu hayat/ Fena değildir.../ Üstü kalsın.' Babası Hüseyin Bey, karısının ölümünden altı sene sonra Esma Hanımla evlendi. Esma Hanım, çocuklara eziyet etti. '11 Beyit' şiirinde yapılan kötü muamele şöyle anlatılıyordu: 'Kuyuya sarkıtan kadın / Saçından kavrayıp kız kardeşimi' Cemal Süreya'nın ölümünden sonra vasiyeti üzerine eşine yazdığı mektuplar 'On üç Günün Mektupları' adıyla yayımlanır. Bu aşk mektuplarında Cemal Süreya'nın Zuhal Tekkanat'la ilişkileri, yazarın Ankara yaşamı, Ankara'daki edebi çevresi, siyasi gündem, oğlu Memo Emrah'a olan özlemi yer alır. Yazarın 1991 yılında 999 Gün/Üstü Kalsın adıyla yayımlanan eseri daha sonra Günler adıyla yayımlandı. Usta şair 9 Ocak 1990'da 59 yaşında yaşamını yitirdi. Kulaksız Mezarlığı'na gömüldü. 'Gömmeden önce biraz gezdirin beni' dizesini vasiyet olarak gören Sunay Akın, Süreya'nın naaşı ile mümkün mertebe bir İstanbul turu attığını yakın zamanda yazdı. Cemal Süreya'nın soy isminin eksik harfidir. Usta şairin soy isminden ikinci Y harfini atmasıyla ilgili çeşitli hikâyeler mevcuttur. En bilineni Mülkiye'den okul arkadaşı olan Sezai Karakoç ile Süreya'nın aynı kıza sevdalanmaları sonucu tutuştukları iddiayı kaybetmesiyle soy isminden y harfini attığıdır. O kızın Karakoç'un ünlü şiiri Monna Rosa'nın kahramanı Muazzez Akkaya olduğu anlatılır. İkinci hikâyeye göre ki bunu kızı Gonca Uslu da teyit eder, iddiaya girmeyi seven şair hafızasının gücüne inanır ve bir telefon numarasının doğruluğu üzerine bir arkadaşıyla iddiaya tutuşur. Kaybeder ve kaybedince de soy isminde bulunan iki Y'den birini atar. Lakin kesin olan Elma şiirindeki 'Adımın bir harfini atıyorum' dizesidir. Şeyh Sait isyanından sonra devam eden bir dizi Kürt isyanı, ailenin 1938'de Erzincan'dan sürgün edilmesine sebep oldu. Yük vagonunda uzun bir tren yolculuğuna çıkıldı. Bu tren yolculuğu 'Kişne Kirazını ve Göç, Mevsim' şiirine de akseder: 'Ben bir yük vagonunda açtım gözlerimi.' Cemal Süreya'nın 1967'de evlendiği eşinin ismidir. Şairin 1972 Temmuz'unda, Okmeydanı SSK'da yatan eşine yazmış olduğu mektuplar Onüç Günün Mektupları adıyla şairin ölümünden sonra yayımlandı. Bu yazılar edebiyat dünyasının en içli ve sevdalı mektupları arasında yer edindi. Mektuplardan biri şöyle biter: 'Her şeyimi sana borçluyum. Sana rastladığım sıralar yıkıntılıydım. Sen onardın beni. Tuttun elimden kaldırdın. Ben de ekmek gibi öptüm alnıma koydum seni, kutsadım. Aşk büyüdü, aşk! Sen hastanedeyken her gün yazacağım sana. Seni nice sevdiğimi anlatacağım. Yüzüğünden öperim.' (Sabah)

A'dan Z'ye Cemal Süreya

ANNE: