İslam astronomisinin son büyük temsilcisi Takiyüddin kimdir?

📌14 Haziran 1526 tarihinde Dımaşk'ta dünyaya gelen Takiyüddin, 16. yüzyılın yetiştirdiği en önemli Türk alimlerinden biridir. Eserlerinde isim zinciri Ebû Bekir Takiyüddin Muhammed b. Zeynüddin Ma'rûf b. Ahmed er-Râsıd ed-Dımaşki şeklindedir. 📌Takiyüddin, ilk eğitimini Dımaşk'ta yaptı. Ailesinin 1550 yıllarında civarında İstanbul'a gitmesi üzerine öğrenimini orada Çivizâde Mehmed Efendi, Ebüssuûd Efendi, Kutbüddinzâde Mehmed Efendi ve Saçlı Emîr'in yanında tamamladı. İSLAM UYGARLIĞINDA ASTRONOMİ ÇALIŞMALARI 📌Takiyüddin'in hocası Kutbeddin Efendi, kendinde bulunan rasat aletlerini ve Ali Kuşçu, Gıyasüddin Cemşid el-Kaşi gibi önemli âlimlerin matematik ve astronomi kitaplarını ona vererek bu alanlarda uzmanlaşmasına katkı sağladı. Bu öğrenim süreci sayesinde bilgi birikimi arttı, özellikle astronomi ve matematik konularında derinleşti. Avrupalı bilim adamlarına atfedilen çalışmaların asıl sahibi Kaşi ile ilgili haberimize ulaşmak için tıklayın. 📌Mısır'da, İstanbul'da ve Kahire'de müderrislik yapan Takiyüddin, Kazasker Molla Abdülkerim Çelebi ile babası Kutbüddin Efendi'nin teşvikleriyle astronomi ve matematik üzerinde yoğunlaştı. 📌Abdülkerim Çelebi, Takiyüddin'in bilimsel kişiliğinin oluşumunu derinden etkilemiş, hatta optik hakkındaki kitabını ona ithaf etmişti. 📌II. Selim tarafından müneccimbaşılığa tayin edilen Takiyüddin, gözlem çalışmaları çalışmalarını Galata Kulesi'nde yaptı. Daha sonra III. Murad'ın izniyle Tophane sırtlarında kurduğu rasathânede sürdürdü. 📌Ancak yakın dostluklar kurduğu devlet adamlarının arasındaki çekişmeler onu ve rasathaneyi hedef alan bir yıpratma kampanyasının başlatılmasına neden oldu. 📌Siyasi çekişmelere zemin hazırlamak için verilen 'Rasathaneler bulundukları ülkeleri felâkete sürükler' şeklindeki fetva yüzünden Osmanlı Devleti tarihindeki tek gözlemevi olan ve Türk bilim tarihinde büyük önem taşıyan İstanbul Rasathanesi, 22 Ocak 1580 tarihinde içindeki aletlerle birlikte tahrip edildi. Bu olaydan derin üzüntü duyarak köşesine çekilen Takiyüddin, İstanbul'da vefat etti. 📌Takiyüddin, matematik, astronomi ve optik sahalarına yapmış olduğu katkılarının yanında İstanbul'da kurduğu rasathane bilim tarihinde önemliydi. Dönemin en gelişmiş rasat aletleriyle donatılan bu rasathanede takriben beş yıl süreyle yaptığı rasatlar sonucunda hazırlamış olduğu zicler bilimsel yenilikler içermekteydi. *Zic: İslâm bilimleri tarihi literatüründe astronomi cetvellerine verilen ad. 📌Takiyüddin, eski zîclerin artık ihtiyacı karşılayamadığını, yeni gözlemlere gerek olduğunu belirterek daha önce İslam dünyasında yürütülen astronomi çalışmalarının Osmanlı Devleti'nde de sürdürülebilmesi için bir gözlemevi kurulmasını zorunlu olduğunu belirtmişti. Bunun üzerine de İstanbul Rasathanesi kuruldu. Dönemin en mükemmel gözlem aletleriyle donatılan bu rasathane, kısa süre varlığını devam ettirse de Tycho Brahe'nin kurduğu Uranienborg Gözlemevi'yle boy ölçüşecek nitelikteydi. Müslüman alimlerin bilim tarihine yön veren uzay çalışmaları 📌Prof. Dr. Fuat Sezgin, Takiyüddin'in bu hedefini, İslam bilimlerinin duraklama başlangıcı olarak görülen bir dönemde, muhaliflerinin kıskançlıkları ve cahillikleri sebebiyle gerçekleştiremediğini söyler. Bu büyük deneme, bilmeden ya da bilinçli olarak astroloji falı bakma girişimi şeklinde çarpıtılarak değerlendirildi. 📌Takiyüddin, günümüzde kaybolan aletleri, sekiz astronomi aleti, bir astronomik saat ve büyük yarıçaplı daireleri çizmeye yarayan özel bir pergel olarak tarif eder. İlk altı alet aslında Arap öncelleri tarafından bilinmekteydi. 📌Prof. Dr. Fuat Sezgin, Takiyüddin tarifinde, bu aletler, genellikle büyük boyutlarda ve hiçbir ilave özellikleri olmaksızın yapıldığını söyler. DÜNYA TARİHİNE YÖN VERMİŞ MÜSLÜMAN BİLİM İNSANLARI 📌Taşıyıcı vazifesi gören ufuk halkasının büyüklüğü için en az 4 metrelik bir çap önerilmiştir. Ufuk halkası bir yana, bu alet, öncelikle sabit yıldızların koordinatlarını belirlemeye yarayan 6 halkaya sahipti. Prof. Dr. Fuat Sezgin, aletler kitabının verdiği bilgilere göre bu gözlem aracıyla çalışmak için beş kişi gerektiğini söyler. 📌Güneş'in ve gezegenlerin enlem çizgisine varış yüksekliklerini bulmak için meridyen yönüne doğru büyüklüğü 7 metreye yakın olan duvar kadranı inşa edildi. MÜSLÜMAN BİLİM ADAMLARI VE İCATLARI 📌İstanbul Rasathanesi için imal edilen bu düzenek 6 metre yüksekliğindeydi. Prof. Dr. Fuat Sezgin Aletler kitabında özellikle «Merkür ve Venüs'ün problemli konumları»nın gözlemleri vurgulandığını belirtir. 📌Bu alet, gece-gündüz yıldızların konumlarını gökyüzünün bütün yönlerinde gözlemlemeyi olanaklı kılmaktaydı. Ayrıca, İstanbul Rasathanesi'nin diğer bütün araçları gibi bu araç da Merâga Rasathanesi'ndeki öncülerinin iki katı büyüklüğündeydi. Prof. Dr. Fuat Sezgin'in gözünden İstanbul rasathanesini okumak için tıklayın. 📌XVI. yüzyıl Osmanlı ilminin en önemli temsilcisi Takiyüddin, matematik, astronomi, fizik, optik, mekanik ve tıp konularında çeşitli eserler kaleme aldı. Fakat eserlerinin yaklaşık üçte birini astronomiye ayırmasından asıl ilgisinin bu konuya yönelik olduğu söylenir. 📌Takiyüddin yerin ekliptik düzlemi ile ekvator arasındaki eğimi 23° 28′ 40' olarak bulması onun astronomi sahasında önemli çalışmalarından biridir. Bu değer bugün kesin olarak bilinen ve 23° 27′ olan değerden yalnızca bir dakika 40 saniye kadar farklıdır ve o zamanın koşullarında gerçeğe en fazla yaklaşan değerdir. 📌XVI. yüzyılın ünlü astronomu Copernicus'in sinüs terimini kullanmamasına rağmen sinüs, kosinüs, tanjant ve kotanjanttan söz ettiği bilinir. Takiyüddin ise bunların tanımlarını vermiş, kanıtlamalarını yapmış, ayrıca birer derecelik aralıklarla 1°'den 90°'ye kadar hesaplanmış sinüs ve tanjant tabloları hazırlamıştı. 📌Aritmetik alanında kendine özgü pratik bir rakamlama sistemi geliştirerek altmışlı kesirlerin yerine ondalık kesirleri kullanmaya başlamış, böylece ondalık kesirlerin Batı'da bunu ilk kullanan Simon Stevin'den önce Doğu'da bilindiğini ortaya koydu. 📌Doğu ve Batı'da astronomide kullanılan altmışlık sistemi (müneccim hesabı) bırakarak onluk sisteme geçti. Bunu da Bugyetü't- Tüllab min İlmi'l-Hisab adlı eserinde şöyle açıklar: ' Ondalık kesirlerle Güneş'in ortalama, merkez ve apoje hareketini, günlerin tadilini, ortalamanın ve merkezin tadilini hesapladım ve bu yolla Güneş'in yörüngesini istenilene uygun vasıflarda tespit ettim. Aynı şekilde, Ay'ın ortalamaları ile bunlara ait tadilleri de belirledim. Yüce Allah izin verirse, bu sistemle bir zic yazmaya karar verdim. Çünkü bununla yapılacak çarpma ve bölme işlemlerinde altmışlık tabloya (kerrat cetveline) ihtiyaç duyulmaz ve toplama da çok kolaydır.' 📌Böylece Takiyüddin, astronomların en önemli sorunlarından biri olan karmaşık hesaplama sistemini çözümleyerek, astronomik hesaplamalarda ihtiyaç duyulan yeni bir hesaplama sistemini getirdi. 📌Takiyüddin, ondalık kesirleri diğer kesirlere, yani altmışlık kesirlerle bayağı kesirlere tercih eden ve bu tür kesirleri eserlerinde yoğun bir şekilde kullanan ilk matematikçidir. 📌Trigonometrik fonksiyonların kesirlerini ilk defa ondalık kesirlerle gösteren Takîyüddîn birer derecelik fasılalarla 1 dereceden 90 dereceye kadar hesaplayarak sinüs ve tanjant tabloları hazırladu. Bu onun ne kadar büyük bir bilim adamı olduğunu kanıtlar. Takîyüddîn trigonometrik hesaplamalarda cetveller yani 'trigonometrik çeyreklik' denilen basit bir alet kullandı. 📌Cebir konularına da giren girmiş ve ikinci dereceden denklemleri aritmetik yoluyla çözmüştür. 📌Takiyüddin optik alanında da büyük başarı gösterdi ve İslâm dünyasında yaklaşık sekiz yüzyıl önce başlatılan optik çalışmalarının sonucunda ulaşılan argümanları matematiksel bağlamda tekrar değerlendirdi. 📌Takiyüddin optikle ilgili eserinde ilk defa ışığın küresel yayılımını anlattı ve Batı'da bilinmesinden önce adını vermeden de olsa teleskoptan söz etti. Yaptığı bu aleti, 'uzakta bulunmaları sebebiyle görülemeyen şeyleri gösterebilen bir billûr (mercek)' şeklinde tanımladı. 📌Takiyüddin'in 1559 yılında yaptığı mekanik saati on tane saati tarif eden bir kitap yazdı. Osmanlı'nın yetiştirdiği en önemli mühendis kabul edilen Takiyüddin; mekanik saatler, kaldıraçlar ve göllerden, ırmaklardan, kuyulardan su çekmekte kullanılan çeşitli araç gereçler tasarladı. Tasarladığı saatleri anlattığı bu eser Batı dünyası dahil o yüzyılda konuyla ilgili en kapsamlı yapıttır. 📌Bir gözlem aracı diye bahsettiği saatlerinin en önemli özelliği dakikanın yanında saniyeyi de gösterebilmesidir. Bu Batı'daki rasathanelerden daha önce bir tarihte Takiyüddin'in İstanbul'daki rasathanesinde kullanıldı. 📌Takiyüddin'in Güneş saatlerine dair bilgi veren eseri bugün dahi kullanılabilecek niteliktedir. Bu eser ilk defa ondalık kesirlere dayanarak hazırlanmış tabloları içeren küçük bir zîctir.

İslam astronomisinin son büyük temsilcisi Takiyüddin kimdir?

TAKİYÜDDİN KİMDİR?