Arama
Kaşgarlı Mahmud kimdir? Kaşgarlı Mahmud'un coğrafyaya katkıları...
Türk dilinin en eski araştırmacısı olarak kabul edilen Kaşgarlı Mahmud, Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçe'nin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu göstermek maksadıyla yazdığı ilk Türk dili sözlüğünün müellifidir. Kaşgarlı Mahmud'un hayatı ve karakteri hakkında kaynaklarda bilgiye rastlamak çok zordur. Soylu bir aileden geldiği ve çok iyi yetiştirilmiş biri olduğu, yazdığı sözlükteki kayıtlardan anlaşılmaktadır. Kaşgarlı Mahmud'un Divanü Lugati't-Türk'te çizmiş olduğu harita, Japonya'nın gösterildiği ilk dünya haritası olma özelliği de taşımaktadır. Gelin Kaşgarlı Mahmud hakkındaki bilgilere yakından bakalım.
📌 11. yüzyılda yaşamış olan Kaşgarlı Mahmud, bulunuşuyla birlikte Türk dili tarihinin yeniden yazılmasını sağlayan ve Türkçenin karanlıktaki pek çok konusunu aydınlatan Dîvânu Lugâti't-Türk'ü bizlere kazandıran, Türklük biliminin (Türkoloji) kurucusu, Türk sözlükçülüğünün atası, en eski Türk dili araştırmacısıdır.
◾ Hayatı ve şahsiyeti hakkında çok fazla bilgi mevcut değildir. Soylu bir aileden geldiği ve çok iyi yetiştirilmiş biri olduğu Dîvânu Lugâti't-Türk'teki kayıtlardan anlaşılmaktadır. Kendisine dair söylenenler çok defa tutarsız, birbiriyle çelişir birtakım tahminî görüş ve yorumlarla, yakın zamanlarda bunlara ilâve edilmiş ve çoğunda onu kendi çevrelerine mal etme gayreti sezilen mahallî rivayetlerden ibarettir. Eserlerindeki bilgilerden yola çıkarak öğrendiğimiz detaylarda, kendisinin mükemmel şekilde silâh kullandığını ve savaşçılık terbiyesi aldığını söyleyebiliriz.
◾ Döneminin Türk yazı dillerini çok iyi bilmesi; Türk topluluklarından derlediği sözlerin anlamlarına, türlerine, çeşitli özelliklerine vâkıf olmasının yanı sıra Türk dilinin eski söz varlığından da haberdar olması, Kâşgarlı Mahmud'un çok iyi bir dil öğrenimi gördüğünü ve kendisini yetiştirdiğini ortaya koymaktadır.
📍 Kaşgar: Tarım havzasının en önemli şehri olan Kâşgar tarım ırmağının kollarından Kâşgar suyu kıyısında kurulmuştur. Şehrin tarihi Han hânedanına kadar götürülebilir. O tarihten Tang hânedanına kadar (618-907) Çin kaynaklarında Şule adıyla zikredilen Kâşgar, Çinliler'in oturduğu Hançeng (Şule) ve müslümanların oturduğu Huiçeng (Şufu) denilen iki semtten meydana geliyordu.
📌 Farklı görüşler bulunmakla birlikte 1008 yılında doğduğu kabul edilmektedir. Kâşgarlı Mahmud adıyla bilsek de eserinde babasının Barsganlı olduğu bilgisini vermesinden yola çıkarak kendisinin de doğum yerinin Barsgan olduğu düşünülmektedir. Barsgan adının Uygur kağanının Barsgan adındaki seyisinden geldiğini de yazar. Rivayete göre seyis, havasını beğendiği bu bölgede atlarını yetiştirirmiş. Zamanla burası bir yerleşim birimine dönüşünce de kendi adıyla anılır olmuş.
◾ Türk topluluklarının yaşadığı bütün şehirleri ve bölgeleri dolaşan, kendisini Kâşgarî, el-Kâşgarî (Kâşgarlı) gibi sanlarla anmayan Mahmud'un buna karşılık sürekli olarak Kâşgar'ı havasıyla, suyuyla, doğasıyla övmesi; hakanın yaşadığı şehir olarak nitelemesi, Kâşgar çevresindeki Adıg, Kası, Opal gibi yerleşim birimlerini kendi ili diye anması, o dönemde bir kültür merkezi olan Kâşgar'da yetişmiş olması bu büyük dil bilgininin Kâşgarlı adıyla anılmasını sağlar.
📌 Opal'da Hamidiyye ve Saciyye medreselerinde tanınmış hocalardan ders aldı. Hocalarından biri, Dîvânu Lugâti't-Türk'te de adını andığı Şeyh İmam ez-Zahid Hüseyin bin Halef el-Kâşgari'dir.
◾ Kaşgarlı Mahmud'un bütün araştırmaları, soy kütüğü üzerine yapılan çalışmalarla ortaya çıkarılmıştır.
◾ Bu bilgilere göre Kaşgarlı Mahmud atasının Türk illerini Sâmanoğullarından aldığını ve adına Hamîr Tegin dendiğini belirtir. Daha sonra yapılan araştırmalar Kâşgarlı Mahmud'un soy kütüğü ile ilgili farklı bilgileri ve ailesinin yaşadığı feci bir olayı ortaya çıkarmıştır.
📌TDV İslam Ansiklopedisi'nde olay şöyle anlatılır:
◾ Karahanlı Hükümdarı Yûsuf Kadır Han'ın oğlu, Tarâz ve İsbîcâb Emîri Muhammed Buğra Han b. Yûsuf, iktidarı büyük oğlu Hüseyin Çağrı Tigin b. Yûsuf'a bırakmak arzusuyla onu veliaht ilân etmişti.
◾ Ancak Muhammed Buğra Han'ın diğer karısı ondan olma oğlu İbrâhim'in veliahtlığa geçmesi emelini beslediğinden kabullenemediği bu durumun öcünü almak için tertiplediği geniş çaplı bir suikastı sarayda devir merasimi yapıldığı sırada gerçekleştirerek ailenin birçok ferdini öldürmüş, İbrâhim'in tahta çıkmasını sağlamıştı.
◾ Kâşgarlı Mahmud bu *kırımdan hayatını kurtarabilmişse de babası Hüseyin Çağrı Tigin ve büyük babası Buğra Han b. Yûsuf suikasta kurban gidenler arasındaydı.
*Kırım: kendini savunacak olanağı ve gücü bulunmayan insanların ya da tutsakların topluca öldürülmesi eylemi.
◾ İbnü'l-Esîr olayı kesin bir ifade ile 439 (1047-48) tarihli olarak kaydeder. Bu olaydan sonra yalnız kalan Kâşgarlı Mahmud'un hayatı bilinmezlik içine girer. Ülkesini terk etmek mecburiyetinde kalan Mahmud'un, komşu Türk toplulukları arasında dolaştığı, böylece Türk lehçelerini ve ağızlarını yakından tanıdığı ve eseri için malzeme topladığı düşüncesi doğruluk kazanır.
📌 İbnü'l-Esîr kimdir?
el-Kâmil ve Üsdü'l-ġābe adlı eserleriyle tanınan tarihçi, edip ve muhaddis.
Kâşgarlı Mahmud'un Kâşgar Opal'deki türbesi
📌 Gezdiği uzun yılların sonunda Bağdat'a gelen Kaşgarlı, eserini burada tamamlayarak Halife Muktedî-Biemrillâh'a sunmuştur.
◾ Sonrasıyla ilgili çeşitli rivayetler olsa da 97 yaşında vefat ettiği kesindir. 1080'de kendi ülkesine dönüp Opal'de kurduğu Medrese-i Mahmûdiyye'de müderrislik yaptıktan sonra 1090 yılında doksan yedi yaşında iken burada vefat etmiştir.
◾ Rivayetlerden birini eserini yazıp Halife'ye sunduktan sonra Kâşgar'a döndüğü ve Opal köyüne yerleştiği ifade edilir. Nedeni ise çocukluğunu ve gençlik yıllarını geçirdiği, ilk öğrenimini gördüğü köyde son yıllarını yaşama ve burada toprağa verilme isteği olarak açıklanır.
◾ Opal köyündeki mezarın Kâşgarlı Mahmud'a ait olduğu geç dönem kaynaklarında da dile getirilmektedir.