Türk kültürüyle harmanlanan Balkan edebiyatı

➡ Balkanlar tarihini, Türk tarihinden bağımsız olarak düşünmek neredeyse imkansız... Avrupa'nın güneydoğusunda konumlanan Balkanlarla olan ilişkimiz çok eski tarihlere dayanıyor. Balkanlara ilk açılışımız Osmanlı ile değil, 5. yüzyılın başlarında Avrupa Hun İmparatorluğu hükümdarı Atilla'nın bölgeyi ele geçirmesiyle başlar… Osmanlı'nın Balkanlar'da yaşayan 10 eseri ➡ Atilla'nın bölgeyi ele geçirdiği 6. yüzyıldan sonra Türk kavimleri 'dağlık' anlamına gelen Balkanlara yerleşmeye başladı. Bu tarihten itibaren Orta Avrupa da artık Türklerin bir yurduydu. Asıl yerleşim ise 11. ve 12. yüzyıllarda gerçekleşti… Göktürk Devleti'nin yıkılmasından sonra ana yurtları Batı Sibirya'dan kopup Balkanlara yerleşen Peçeneklerin yanında, Kuman ve Uz Türkleri de bölgede varlıklarını sürdürdü. ➡ İşte Balkanlardaki Türk edebiyatı da Türklerin bu bölgeye yerleşmesinden itibaren filizlendi. Toplumlar gittikleri bölgelere kendi kültür ve medeniyetlerinin izlerini bıraktıkları gibi, bu bölge de artık orada yeni ikamet eden halkın edebiyatına şahitlik etti. Nitekim bir milletin ve kültürün en önemli hazinelerinden biri ortaya koyduklarıyla eserleriydi. ➡ Balkanlar olarak adlandırdığımız bölge, Avrupa'nın güneydoğusunda yer alan Yugoslavya, Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya, Yunanistan ve Türkiye'nin bir bölümünü içine alan bir yarımadaydı. Ortak bir coğrafya içerisinde uzun yıllar yaşamlarını sürdüren bu milletler kolektif bir hafıza ve kültür dairesi oluşturdu. Bu sebeple Balkan edebiyatını uzak görmek, içinde yaşadığımız coğrafyanın her noktasındaki farklı değerlere de sırtımızı çevirmekten başka bir şey değildi. ➡ Türklerin Balkanlara asıl damga vurması ise 14. yüzyıla rast geldi. 13. yüzyılda Moğol istilasından sonra buraya yerleşen pek çok Türk sayesinde, bölgedeki nüfus artmaya başladı. 14. yüzyıl bilhassa Anadolu'da tasavvuf edebiyatının büyük oranda söz sahibi olduğu bir dönemdi. Ahmet Yesevi, Mevlana, Yunus Emre gibi mutasavvıfların açtığı yolda dini ve tasavvufi edebiyat büyük bir gelişim gösterdi. Bu gelişim Balkanlarda da etkisini gösteriyordu. Türk kültürü Balkanlar'da Türk kimliğinin oluşmasını sağlayan en önemli alt yapı olmuştu. ➡ Türklerin İslam'ı kabul etmesi dünya görüşünden yaşam biçimlerine kadar pek çok unsura yansıdı, bu değişimden elbette edebiyat da payını aldı. Arapça ve Farsça kaynakların etkisiyle ortak bir İslam medeniyeti çatısı altında olmamız; edebiyatımıza yeni konular ve biçimler kazandırdı. Anadolu'da yeni bir kültür sentezi ortaya çıkıyordu. Bu kültür sentezinin bir tarafında İslami kaynaklar, diğer tarafında kadim Anadolu coğrafyası, bir tarafında da Avrupa'ya uzanan Balkanlar yer alıyordu. ➡ Anadolu'da kültür senteziyle doğan edebiyatımız Balkan kültürünü besleyen en önemli kaynaklar arasındaydı. Tarih boyunca göçlerle bölgeye yerleşen Türkler, aynı zamanda kültürel kimliklerini de beraberinde taşımıştı. 14. yüzyıla kadar bölgede azınlığı teşkil eden Türkler, Osmanlı döneminden sonra bölgenin hakimi rolüne büründü. Osmanlı'nın Kosova Savaşı'ndan sonra başlayan Balkanlar hakimiyetiyle kültürel bütünleşme de sağlanmaya başladı. ➡ Balkan edebiyatı ile ilgili çalışma yapan Prof. Dr. Rıdvan Canım, 'Yirmi birinci Asrın Başında Balkanlarda Yaşayan Türkçe' isimli eserinde Balkan ve Türk kültürü arasında asırlarca devam eden etki hakkında şunları dile getirir: 'Rumeli' veya 'Balkanlar' olarak adlandırılabilecek bu coğrafî bölge asırlar içerisinde Türk mimarî eserleriyle, Türk kültür ve sanatıyla, Türk'ün güzel Türkçesiyle, Türk gelenek ve görenekleriyle, inançlarıyla bezenmiş, bu bölgenin ayrılmaz unsurları olmuşlardır. Özellikle, başta Edirne olmak üzere Balkan coğrafyasında Üsküp, Selânik, Saraybosna, Prizren, Priştine, Sofya, Belgrad, Filibe, Manastır, Vardar Yenicesi, Serez ve Kalkandelen gibi Rumeli şehirleri birer kültür merkezi hâline geldi. Bu şehirler, asırlarca Türk kültürünü besleyip büyüten, yaşatan gürül gürül pınarlar oldular.' ➡ İşte yıllar sürecek birlik ve beraberlik; 'Rumeli Fatihi' olarak anılan Osman Gazi'nin oğlu Süleyman Paşa'nın Çanakkale Boğazı'nı geçerek başlattığı fetih hareketleriyle filizlendi, Kanuni'nin yönünü kuzeye çevirdiği Balkan seferleriyle de tam anlamıyla kurulmuş oldu. Balkan edebiyatındaki Türk tesirini üç döneme ayırmak mümkündü. İlk dönem, Osmanlılar tesiriyle gelişen edebiyattı. ➡ Osmanlılar bölgeyi yalnızca yönetmekle kalmadı ayrıca bir kültür merkezi haline de getirdi. Anadolu'dan Balkanlara gelen aşıklar, aşıklık geleneğini buraya da taşıyarak yaydılar. Ayrıca çeşitli bazı dervişler gelip bu bölgede medrese ve tekke kurdu. Bu dönemlerde Balkanlarda gelişen Türk edebiyatının temelleri atıldı. Burada doğan birçok şair de İstanbul'a gelip orada şöhret buldu. ➡ Balkanlar 154 tarihinden itibaren yaklaşık beş yüz yıl Osmanlı yönetiminde kaldı. Bu süreçte yeni bir kimlik kazanan Balkanların, en çok etkilendiği alanlardan biri Türk edebiyatıydı. Balkanlarda Anadolu'da varlığını sürdüren halk, divan ve tekke edebiyatından etkilenme söz konusuydu. ➡ Bu dönemde yetişen şairlerden biri, Hammer gibi yabancı tarihçilerin ilgisini çeken ve Sehi, Lâtifî, Aşık Çelebi, Hasan Çelebi tezkirelerinde adı geçen, 15. yüzyıl şairi Suzi Çelebi'ydi. Suzi Çelebi, Osmanlı'nın 15. yüzyıl Balkan fetihlerini anlatan destansı şiiri Gazavatname ile tanınıyordu. 'Bu Türk azdur deyü etme bahâne ➡ Üsküp tarih boyunca ilim merkezi olma rolünü üstlendi. Üsküp'te yetişen divan şairleri arasında en tanınmışı İshak Çelebi'ydi. İshak Çelebi, Selimname eseriyle şöhret buldu. Aynı zamanda yazdığı şehrengiz de türünün en güzel örnekleri arasında yer alıyordu. Güneş yüzün göreli zerrece karârım yok ➡ Şair tezkireleri, Osmanlı döneminde, bugünkü Bulgaristan sınırları içinde doğmuş olan şairlerin sayısını 85 olarak kaydetti. Bosna Hersek'te yaratılan Türk şiiri Balkanlarda en çok üzerine düşülen alandı. Bosna Hersek'te 15. Yüzyılda bu şiirin temelleri atıldı. Yörede ilk Türkçe eser veren şahıs II. Bayezid'in veziri Derviş Yakup Paşa'ydı. Türkçe şiir yazma geleneği bölgede uzun yıllar devam etti. Osmanlı Devleti'nin hükümranlığı boyunca Nergisî, Vuslatî, Sabit, Ledünnî, İlhamî, Vehbî, Habibâ Rıdvanbegzade, Hersekli Arif Hikmet, Molla Muhammed, İbrahim Zikrî, bunlardan gibi pek çok şair yetişti. Balkanlarda yetişen şairlerin şiirlerinden örnekler 'Vücud-ı zâruma ıydım gamum nihân ederek ➡ Uzun yıllar süren Osmanlı etkisi 19. yüzyılda Balkanlarda yavaş yavaş tesirini yitirmeye başladı. Avrupa ülkelerinin kışkırtması, milliyetçilik akımları, birtakım siyasi çıkarlar; Balkanlarda yeni bir arayışın doğmasına sebep oldu. ➡ Birinci Dünya Savaşı'nın ideolojik ortamı Balkan edebiyatına da tesir etti. Balkanlardaki Türkler bir yandan geleneksel edebiyattan etkilenirken diğer yandan da Tanzimat edebiyatına karşı bir yakınlık duyuyorlardı. ➡ Osmanlı Devleti'nin bölgedeki gücünün yavaş yavaş azalması edebiyata da yansıdı. Bu yöndeki edebi çalışmalar bir süre durdu. Fakat bu dönemde öyle bir isim yer alıyordu ki bütün bir Balkan edebiyatının zenginliğini tek başına omuzlayacak nitelikteydi. ➡ İlk şiirlerini ömrü boyunca özlem duyacağı Üsküp'te kaleme alan Yahya Kemal, Balkan edebiyatının baş tacı edilecek şairlerinden biriydi. Üsküplü olan Yahya Kemâl, olan Üsküp'ü 'Fatih devrinin ruhani bir mezarlığına' benzetir. Burada asırlarca devam eden Türk-İslam senteziyle şekillenmiş şehre bir kimlik vermeye çalışır. Kaybolan Şehir Üsküp ki Yıldırım Bayazıd Han diyârıdır ➡ Osmanlı'nın Balkan hakimiyetinin sona ermesinin ardından Anadolu Türk edebiyatıyla olan bağlantı da zayıfladı ve Balkan edebiyatçıları yönünü büyük oranda Batı'ya çevirdi. ➡ Osmanlı sonrasında bölgede yaşamaya devam eden Balkan Türkleri, bağlı bulundukları toprakların hakim ideolojik ve estetik havasından da etkilendi. Çağdaş Türk Edebiyatı, İkinci Dünya Savaşı sonrasında kendi sesini bularak şekillenmeye başladı. ➡ Türk kültürü ve edebiyatıyla araya her ne kadar mesafe girmiş olsa da Balkanlarda Türkçenin etkin bir dil şeklinde kullanılması engellenemedi. Yüzyıllar boyunca devam eden Türkçenin bu topraklardaki hakimiyeti, Balkanlarda zengin bir edebi birikimi de miras bırakmıştı. ➡ Balkanlardaki Türk edebiyatının, Türk edebiyatı ile Balkan edebiyatlarının aynı potada erimesinden meydana geldi. Balkan Türk edebiyatı, konu ve olaylara bakış açısından çoğu zaman, ekildiği ve boy verdiği toprakların özelliklerini yansıtan, kendine özgü bir yol takip ederek günümüze ulaştı. Osmanlı dönemi sonrasında ortaya çıkan Balkanlardaki şiir örnekleri ise şöyledir: 'Kâinatta yalnız sen saadetle müjdelendin, 'Dünyada en acı şey sorsalar nedir? ➡ Balkanlardaki Türk tesiri yüzyılları aşarak halen devam etmektedir. Türk edebiyatının temel kitaplarından olan Dede Korkut'un Sırpçaya çevrildi ve N. Curiç ödülünü kazandı. Milli kültür hazinemiz olan bu eserin ödül kazanması; Balkanlardaki Türk kültürüne dair önemli izler taşıyan bir göstergeydi. ➡ Balkanlardaki Türk edebiyatı ve kültürüne dair izler günümüzde de halen devam etmektedir. Başka, Bosna Hersek'in başkenti Saraybosna'da eğitim gören üç Türk öğrencinin çıkardığı ve ülkedeki 'çok dilli tek edebiyat dergisi' olma özeliği taşıyan tek dergiydi. 'Başka', Balkan edebiyatına yeni bir soluk getirdi. ➡ Başka dergisi, gerek Türkiye'de gerek Balkan ülkelerinde unutulan Balkan edebiyatının yeniden hatırlatmak gibi bir misyon üstlendi. ➡ Başka, Balkan Edebiyatı üst başlığıyla; sosyo-kültürel ve coğrafi başlık altında Balkanlar içerisinde yer alan şiirler, denemeler, yazılar, şarkılar, incelemeler gibi kültür-sanat ögelerini içeriğine taşımak amacıyla yayınını icra etti. ➡ İçeriğinde Türkçe, İngilizce, Boşnakça-Hırvatça-Sırpça, Makedonca ve Arnavutça vardır. Büyük ölçekte Türkçe içeriğe sahip olan dergi Bosna Hersek, Makedonya, Kosova ve Türkiye'de dağıtılmaktadır. Dergiye Şerif Turgut, Abdulah Sidran, Metin Savaş, Brenna MacCrimmon, Gündüz Vassaf gibi isimler katkıda bulunmuşlardır. ➡ Ayrıca, İbrahim Tenekeci, Yusuf Kaplan, Mirzana Pasic Kodric ve Nadija Rebronja gibi Türkiye'den de tanınmış yazarlar da dergi için yazılar kaleme almıştır.

Türk kültürüyle harmanlanan Balkan edebiyatı

BALKAN VE TÜRK TARİHİNDEKİ ÇAĞLARI AŞAN İLİŞKİ