Yirminci yüzyıla yaşanan 10 önemli olay

Osmanlı İmparatorluğu'nda kız öğrenciler ilkokul eğitimi sıbyan mektebinde alıyordu. 1853'te kız rüştiyeleri yani ortaokulları açıldı. 1870'te kız rüştiyelerinin öğretmen ihtiyacını karşılamak için Darülmuallimat denen kız öğretmen okulu açıldı. Kızlar için üniversite kurma fikri ise II. Meşrutiyet 'in ilk yıllarında ortaya atıldı. Osmanlı Devleti I. Dünya Harbi'nin arifesinde eğitim ve sosyal hayatımız bakımından son derece önemli bir karar alıyor ve henüz karma eğitimin yapılmadığı bu dönemde Darülfünun binasının bir bölümünde kızlar için üniversite eğitimi başlatılıyordu. Maarif Nazırı Şükrü Bey'in göreve geldiği 1913'te bu tartışmalar arttı ve Darülfünun'da hanımlara mahsus serbest dersler verilmeye başlandı. Hanımların bu derslere ilgisi çok yoğundu. 7 Şubat 1914'te ilk ders Darülfünun olarak kullanılan Zeynep Hanım'ın konağının salonunda iki yüz hanım hazır bulundu. Hanımlara mahsus dersler haftanın dört günü ve günde iki saatti. Darülfünun'daki kadınlara mahsus dersler fenn-i terbiye, hıfzıssıhha-i umumiye ve nisaiye ile ilk tababetti. Ayrıca astronomi, ev idaresi ve iktisat, fen bilgisi, tarih ve hukuk-u nisvan okutuluyordu. Bu dersleri o zamanın Darülfünun hocaları vermekteydi. Bu derslere gösterilen ilgi ve toplumda okumuş meslek sahibi kadın ihtiyacının artmış olması kadınlara mahsus derslerin düzenli ve devamlı hale dönüştürülmesi fikrini kuvvetlendirdi. 12 Eylül 1914'te İnas Darülfünun'u mevcut Darülfünun binasının sağ kısmında resmen faaliyete başladı. İnas Darülfünunu'nda mezun olan hanımlar kız liselerinde öğretmenliğe hak kazanıyorlardı. İstanbul'da tramvay yapılması konusundaki ilk girişim, Vahdettin Engin'in belirttiğine göre, Maabir Meclisi üyesi Rüstem Bey'den gelmişse de tramvay inşaatı için gerekli imtiyazı almak Konstantin Karapo Efendi'ye kısmet olmuş, bununla ilgili mukavele de 30 Ağustos 1869'da imzalandı. Buna göre Azapkapı'dan başlayıp Galata, Tophane, Beşiktaş ve Ortaköy'e ulaşan birinci hat; Eminönü'nden başlayıp Babıali ve Divanyolu Caddesi'nden geçerek Aksaray'a kadar giden ikinci hat; Aksaray'dan Samatya ve Yedikule'ye ulaşan üçüncü hat ve yine Aksaray'dan Topkapı'ya varan dördüncü hat, Karapano Efendi'nin kurduğu İstanbul Tramvay Şirketi tarafından inşa edilip işletilecekti. Dönemin şartlarında kadın erkek bir arada seyahat edilemediğinden kadınlar, kumaş bir kapıyla ikiye ayrılmış vagonların ön taraftarında bulunurdu. Bununla birlikte bütün yolcular karşılıklı iki koltuk üzerinde oturarak seyahat ederlerdi. Ayrıca tramvayın yol üzerindeki insanlara çarpmasını önlemesi için şirket 'vardacı' denen görevliler istihdam etmişti. Bunlar ellerindeki boruyu öttürürken ara sırada 'varda!' diye bağırarak arabanın önü sıra koşar, kalabalığı dağıtırdı. İstanbul 1914 Şubat'ında elektrikli tramvayla tanıştı. Elektrikli tramvaylardan önce ise yaklaşık 42 yıl boyunca 'atlı tramvaylar' kullanılıyordu. Şehremini vekili Bedri Bey'in 2 Şubat'ta açılışını yaptığı ilk elektrikli tramvay hattı Karaköy-Ortaköy arasında çalışıyordu. Aynı yıl Galata Köprüsü'nü de geçen elektrikli tramvay Silahtarağa Elektrik Santrali'nin hizmete girmesiyle daha da yaygınlaştı ve diğer hatlar da elektrikli hale getirildi. İstanbul'da elektrik hattının döşenmesinin tamamlanması ise Mart 1914 tarihindedir. 1914 sonunda şebeke uzunluğu 258.320 metre, indirici merkez sayısı 60, abone sayısı 2.055 idi. Sokak lambaları için ise 1920'nin gelmesi gerekiyordu. Asırlardır usta-çırak ilişkisi içinde öğretilen geleneksel sanatlar ilk defa İstanbul'da açılan bir okulda öğretilmeye başlandı. Geleneksel sanatlar ilk defa 31 Mayıs 1915'te Şeyhülislam Ürgüplü Hayri Efendi'nin gayretleriyle bir okulda öğretilmeye başlandı. Okulun adı Medresetü'l Hattatin'di. Medrese Babıali Caddesi'nde Yusuf Efendi Sıbyan Mektebi'nde Evkaf-ı İslamiye Müzesi'ne bağlı olarak faaliyete geçti. Bugün MEB kitap satış bürosu olarak kullanılan medrese hat, tezhip, ebru gibi sanatlar öğretiliyordu. İsmail Hakkı Antunbezer, Kamil Akdik, Hulusi Yazgan, Nuri Korman gibi dönemin ünlü hattatları burada hocalık yaptı. Bu medresede Macid Ayral Necmeddin Okyay, Halim Özyazıcı gibi önemli hattatlar yetişti. 1324'te medreselerin kapatılmasıyla buranın da kapatılması gündemde iken Müzeler Müdürü Halil Edhem Bey'in gayretiyle ismi Hattat Mektebi'ne çevrildi. 1928'de harf inkılabı yapılınca ilk planda kapatılacak okul olmasına rağmen yine Halil Edhem Bey'in Ankara'da yürüttüğü temaslar sonunda hat dışında diğer sanatların da öğretilmesine müsaade edilerek Şark Tezyini Sanatları Mektebi adını aldı. 1936'ya kadar müstakil halde eğitim veren mektep, bu tarihte Güzel Sanatlar Akademisi'ne Türk Tezyini Sanatlar Şubesi olarak bağlandı. Resmi veya özel ciddi teşvik göremeyen bu şube 1965'te kapandı. Fatih'te Erzurumlu Şeyhülislam Feyzullah Efendi tarafından 1700-1701'de Kayserili Mimar Mehmed Ağa'ya yaptırılan medrese binası, İstanbul Muhipleri Cemiyeti tarafından restore edildikten sonra 17 Nisan 1916'da Diyarbakırlı Ali Emiri Efendi'nin bağışladığı on altı bin nadir esere tahsis edildi. Osmanlı İmparatorluğu'nun her tarafından bir ömür nadir eserler toplayan Ali Emiri Efendi'nin adı bu kütüphaneye verilmek istenmiş ancak Ali Emiri 'Ben bu kitapları millet için topladım ve milletime vakfediyorum. Adı da Millet Kütüphanesi oldun' demiştir. Türk kültür tarihinin en mühim eserlerinden ve en eski Türkçe sözlük olan Divanü Lügati't tek nüshasını bulup ilim âlemine kazandıran Ali Emiri Efendi'nin Fatih'teki kütüphanesinde yazma ve matbu eserler hala meraklılarını bekliyor. 2010 yılında restore edilip araştırma ve ihtisas kütüphanesi olarak açılan millet Kütüphanesi'nde Türkçe, Arapça, Farsça yedi bin yazma eser ile eski Türkçe matbu eserlerden oluşan otuz bin kitap bulunuyor. Tarih, coğrafya, edebiyat, tıp alanlarında orijinal eserlerin saklandığı kütüphanenin civarından geçenler Yahya Kemal'in ünlü beytini okumadan geçmiyorlar: 'Muhtac ise füyuzuna eslaf kendinin Diz çök önünde Ali Emiri Efendi'nin' 1924 yılından itibaren binaları kullanılamayacak durumda bulunan Reşid Efendi, Carullah Efendi, Hekimoğlu Ali Paşa ve Pertev Paşa Kütüphaneleri gibi önemli vakıf kütüphanelerinin kitapları, Şeyhülislam Feyzullah Efendi'nin kendi kütüphanesi ile birlikte Millet Kütüphanesinde toplanmış ancak 1962 yılında kütüphane Halk kütüphanesi konumuna geçince bu vakıf kütüphanelerin kitapları Süleymaniye Kütüphanesine nakledilmişti. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğüne bağlı olarak hizmet vermekte olan Millet Kütüphanesinde bulunan yeni eser kitaplar da Sakarya Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Merkezine devredilerek, kütüphane araştırma ve ihtisas kütüphanesi konumuna geldi. Kütüphane bugün 'Millet Yazma Eser Kütüphanesi' adı ile hizmete devam ediyor. İstanbul çok savaş ve saldırı gördü. Ancak ilk defa I. Dünya Savaşı sırasında hava saldırısına maruz kaldı. Çanakkale Muharebelerinde başlayan saldırılar, bu cephenin kapanmasından sonra da devam etti. İtilaf Devletleri Çanakkale Savaşı sırasında İstanbul'a hava saldırıları başlatmıştı. Çanakkale cephesi kapandıktan sonra da Limni, İmroz ve Semadirek adalarından İstanbul'a İngiliz tayyare saldırıları devam etti. 9 Mart'ta yapılan hava akınında Haliç tarafları bombalanmış, halk sokaklarda bu saldırıları izlemişti. Ancak 9-10 Temmuz'da yapılan hava saldırı sonunda İstanbul'u korumak için 'İstanbul Hava Savunma Komutanlığı' kuruldu. Her ne kadar düşman donanmaları Çanakkale önlerinden çekilse de Ege adalarına konuşlanan İtilaf devletlerinin hava kuvvetlerine ait uçaklar İstanbul'u ulaşabilmekteydi. İstanbul'daki askeri ve sivil hedefler vuruldu. İstanbul 'karartma' 'uçaksavar', 'ışıldak', 'hava saldırı alarmı' gibi yeni kavramlarla tanıştı. 12 Nisan 1916'da İmroz'dan kalkan iki İngiliz uçağı İstanbul üzerine gelerek Zeytinburnu'ndaki silah fabrikasına ve Yeşilköy'deki uçak hangarlarına küçük yangın bombalarıyla tearuz etti ve İstanbul üzerine de bildiri attı. Bu saldırının amacı moralleri bozmaktı. Benzer bir hava saldırısı 9-10 Temmuz tarihlerinde tekrarlandı. 1918 İstanbul'unda hatırlanacak en önemli olaylardan biri, imparatorluğu 33 yönetmiş, 1909'da hal edilerek sürgüne gönderilmiş, Balkan Harbi sırasında Selanik'ten İstanbul'a getirilmiş olan II. Abdülhamid'in Beylerbeyi Sarayı'nda 10 Şubat günü vefat etmesi sonrasında düzenlenen cenaze merasimidir. Kendisinden ülkeyi devralan İttihat ve Terakki kadroları dâhil İstanbul halkının hepsi sultanın vefatına üzülmüşlerdi. O günkü havanın Ahmet Rasim'in şu beyti pek güzel anlatıyor: 'Sen değil, naaşın hükümdar olsa elyakdır bize Dönsün etsin Taht-ı Osmani'ye tabutun cülus' Ağabeyi Sultan Abdülhamid'in ölümünden kısa bir süre sonra, 3 Temmuz günü Sultan V. Mehmed Reşad da vefat etti. Cenazesi, Mimar Kemaleddin tarafından yapılan Eyüp'teki türbesine defnedildi. İstanbul bir dönemin sonuna tanıklık ediyor ve İstanbul tarihinde son defa yaşanacak bir dizi olay yaşanıyordu. İstanbul'da son defa padişah cenaze merasimi ve yine son kez bir padişahın kılıç alayı yaşandı. 4 Temmuz'da VI. Mehmed Vahdeddin tahta çıktı. Harp yıllarının getirdiği tüm olumsuzluklar karşısında İstanbul halkı yeni padişahı bir ümit olarak karşıladı. Yeni sultanın kılıç alayı 13 Eylül günü yapıldı. İstanbul'un son kılıç alayında padişah Dolmabahçe Sarayı'ndan on çift saltanat kayığına binerek denizyoluyla Eyüp'e gitti. Vahdeddin'e kılıç, Şeyh Seyyid Ahmed Şerif Sünüsi tarafından kuşatıldı. Merasim bittikten sonra dört atlı bir saltanat arabasına binerek muhteşem bir alayla Defterdar, Edirnekapı, Fatih, Divanyolu üzerinden Topkapı Sarayı'na geldi. Yolda Fatih ve II. Mahmud'un türbelerini ziyaret etti. Savaş yıllarında İstanbul'da Osmanlı Devleti'nin ağırladığı son müttefiki Avusturya Macaristan İmparatoru Karl ve İmparatoriçe Zira oldu. 19 Mayıs Pazar günü Sirkeci Garı'na gelen imparator ve eşi, Sultan Reşad tarafından karşılandı. Savaş şartlarının bütün zorluklarına rağmen, İstanbul, misafirlerini görkemli bir şekilde ağırladı. İmparator, 21 Mayıs'ta İstanbul'dan trenle ayrıldı. 1922 senesinde tarihimizin en hızlı dört ayı yaşandı. 26 Ağustos'ta Başkomutanlık Meydan Muharebesi ordularımızın zaferiyle sonuçlandı. 9 Eylül'de İzmir Yunan işgalinden kurtarıldı. Son Yunan birlikleri 18 Eylül'de Çeşme'den kaçtı. 3 Ekim'de Mudanya Mütarekesi görüşmeleri başladı ve 11 Ekim'de imzalandı. İstiklal Harbi'nin zaferle sonuçlanması İstanbul'da büyük sevinçle karşılandı. Şehitler için mevlitler okundu, törenler düzenlendi. Refet Paşa'nın 'Ankara hükümetinin fevkalade komiseri' sıfatıyla 19 Ekim günü İstanbul'a gelişi tam anlamıyla İstanbul'u coşturdu. Refet Paşa, Mudanya Mütarekesi gereğince Trakya'yı Yunanlardan teslim almak üzere Bursa'dan Gülnihal vapuruyla İstanbul'a gelmişti. İstanbul halkı Milli Mücadele'nin muzaffer bir paşasını karşılamak üzere yollara döküldü. Basının tahminine göre Refet Paşa'yı Kabataş İskelesi'nde 200 bin kişi karşılamıştı. Mudanya Mütarekesi'ne göre; Şile-Derince arasındaki hattın batısında kalan yerlerle İstanbul civarı barış antlaşması imzalanana kadar 'tarafsız bölge' sayılıyor ve İtilaf devletlerinin işgalinde bulunuyordu. Ancak şehrin vilayet yönetimi TBMM hükümetine geçmişti. Refet Paşa İstanbul'da yaptığı ziyaretlerde, katıldığı devletlerde önemli mesajlar veriyor, adeta padişahı yok sayıyordu. Gelişinden on ve Lozan Barış Konferansı'na hem İstanbul hem de Ankara hükümetlerinin ayrı ayrı davet edilmelerinden iki gün sonra, 29 Ekim'de Sultan Vahdeddin ile Refet Paşa görüştü. Refet Bele, İstanbul hükümetinin istifasını ve Ankara'nın resmen tanınmasını istedi. Sultan ise kendisinin meşru ve meşruti hükümdar olduğunu, İstanbul hükümetini dağıtmayacağın söyledi. İstanbul'dan olumlu sinyal alamayan Ankara, 17 Ekim'de Tevfik Paşa'dan alınan 'birlikte hareket etme' önerisi taşıyan telgrafı 30 Ekim'de TBMM gündemine taşıdı. O günkü görüşmelerin sonunda Osmanlı Devleti'nin son bulduğu, yeni Türkiye Devleti'nin doğduğu ve Teşkilat-ı Esasiye Kanunu'na göre hâkimiyetin millete ait olduğunu belirten bir teklif verildi ancak Meclis'teki İkinci Grub'un halifeliğin ne olacağı konusunda açıklık olmadığı gerekçesiyle yaptığı konuşma sonucu teklif kanunlaşamadı. Kanun teklifi tekrar yazıldı. Osmanlı saltanatı son buldu. Hilafetin Osmanlı hanedanına ait olduğu ve hilafet makamının Türkiye devletine dayanacağı vurgulandı. 624 yıllık Osmanlı Devleti tarihe karıştı. 17 Kasım'da sabık Sultan Vahdettin, bir İngiliz savaş gemisiyle İstanbul'dan ayrıldı. İstanbul, Lozan Konferansı müzakerelerini takip ediyordu. Gayet çetin geçen görüşmeleri İstanbul basını Lozan'daki muhabirleriyle okuyucularına aktarıyordu. 4 Şubat'ta görüşmeler kesildi. İsmet Paşa başkanlığında heyet trenle İstanbul'a geldi ve Ankara'ya intikal etti. İstanbul'da hala İtilaf devletleri askerleri bulunuyordu. Barış İstanbul için çok daha öncelikli bir sorundu. 23 Nisan'da Lozan görüşmelerinin başlaması şehirde ayrı bir heyecan yarattı. 24 Temmuz tarihinde de Lozan Barış Antlaşması imzalandı. Lozan'a göre İstanbul ve Çanakkale boğazlarının her iki kıyısı ve Marmara adaları askerden arındırılmış, Boğazlara idaresi Milletler Cemiyeti'nin himayesinde uluslararası bir komisyona verilmişti. Yine Lozan'da varılan mutabakata göre İtilaf devletlerinin İstanbul'daki askerleri 24 Ağustos'ta şehri boşaltmaya başladı ve 2 Ekim'de şehri terk ettiler. 6 Ekim'de Şükrü Naili Paşa komutasındaki Türk ordusu (3. Kolordu) büyük sevgi gösterileriyle İstanbul'a girdi. Böylece 16 Mart 1920'de başlayan zorlu günler üç sene on altı ay on günden sonra son buldu. Düşmandan kurtulan İstanbul, TBMM hükümetinin yürüttüğü dikkatli politikayla düşman askerlerinin çıkmasından on bir gün sonra 13 Ekim'de başkent unvanını Ankara'ya devretti. İstanbul 3 Mart Kanunları ile halifeliğin kaldırılması sonucunda halifesi ve ilk defa hanedansız kaldı. O güne kadar hep Osmanlı hanedanı tarafından İstanbul'dan yönetilen İstanbul'da eski hanedanın yaşamasına müsaade edilmedi. Cumhuriyetin ilanıyla beraber Halife Abdülmecid Efendi'nin varlığı be hilafetin hukuki statüsü yurtiçi ve yurtdışında tartışılmaya başlandı.3 Mart 1924'te 'Halifeliğin İlgasına ve Hanedan-ı Osmani'nin Türkiye Cumhuriyeti memaliki haricine çıkartılmasına dair' yasa kabul edildi. Halife ve tüm Osmanlı hanedanı mensuplarının da çıkartılması kararı verildi. Karar İstanbul2da derhal uygulamaya konuldu. Dolmabahçe Sarayı etrafında tertibat alan İstanbul Valiliği, durumu Halife Abdülmecid' tebliğ etti ve sabaha karşı halife ve ailesi Çatalca'ya götürülerek trenle İsviçre'ye gönderildi. Hanedanın diğer mensupları da yurtdışına çıkarıldı. Hanedan malları olan sarayla kamulaştırıldı. Özel malları ya satılmak ya da başkalarına vekâlet verilmek üzere elden çıkarıldı. Hanedan üyeleri vatandaşlıktan çıkarıldı. 3 Mart 1924 günü, son padişah Sultan Mehmet Vahîdeddin Han, son halife Abdülmecid Efendi ve şehzade unvanını taşıyan 35 kişiyle birlikte ailenin toplam 37 erkek üyesi bulunuyordu. Sadece sultan olabilecek 37 kişiyi kapsaması beklenirken çıkarılan sürgünün kapsamı, başka ülkelerdekinden farklı olarak çok geniş tutuldu. Padişah ve şehzade kızlarından oluşan 42 kişi, bu 16 sultanzade ve 15 hanımsultan ayrıca padişah, halife ve şehzadelerin eşleri toplam 27 kişi ve sultanların eşleriyle ile birlikte kanunun saydığı kişi sayısı asgari 155'e ulaştı. Aralarında Seniha Sultan gibi 72 yaşında olan da vardı, Melike Hanımsultan gibi annesinin kucağında 15 günlük bebek olan da. Sultanın çocuklarından evli olanlarının eşleri kanunda açıkça belirtilmediği halde sürgün edildi. Yine kanunen sürgüne gitmesi gerekmediği halde, çocuklarından ayrılamayan anneler, annelerinden ayrılamayan çocuklar, kızı ölmüş bulunduğu için torunlarıyla giden anneanneler, kalfa, ağa, mürebbiye, muallim gibi efendilerinden ayrılamayan ve bendegân denilen hizmetlilerle birlikte gerçek sürgün sayısı 250'yi buldu. Yaşanan bu gelişmeden haberdar olmayan İstanbul halkı ertesi gün Osmanlı hanedanının sürgün edildiğini öğrendi.

Yirminci yüzyıla yaşanan 10 önemli olay

KIZLAR İÇİN ÜNİVERSİTE: İNAS DARÜLFÜNUN’U AÇILDI