Eretna nedir? Eretna Beyliği nedir? Eretna Devleti nerede kuruldu? Eretna Beyliğini kim yıktı?

Eretna şeklinde günümüzde okunan sözün Arap alfabesindeki orijinali Ertine şeklinde de okunabilir. Aynı zamanda bir Uygur dili de sayabileceğimiz Tuva Türkçesinde bu sözün günümüzde bir anlamı vardır. Tıva dilinde 'Ertine', hazine, değer verilen manalarına gelir. Eretnaoğulları, her ne kadar aslen Türk-Uygur olsalar da, bulundukları bölgenin fâtihleri olan, Türkmen kökenli diğer beylik hanedanları gibi, Anadolu halkı tarafından benimsenmemişler, kendilerine zulmeden İlhanlı Devleti'nin kalıntısı olarak görülmüşlerdir. Eretnaoğlu Beyliği kısa ömürlü olmasına karşılık, Karamanoğulları ile birlikte Beylikler Dönemi'nin en büyük devletlerinden birisidir. Orta Anadolu ile Doğu Anadolu'nun kuzey ve batı kesimlerini kapsayan Eretnaoğlu toprakları en geniş şekliyle bugünkü Ankara, Kırşehir, Nevşehir, Yozgat, Tokat, Çorum, Amasya, Niğde, Kayseri, Sivas, Erzincan, Erzurum, Tunceli, Samsun, Gümüşhane illeriyle Giresun ilinin güneyini ve Malatya ilinin kuzeyini içine almaktaydı. Önceleri Sivas, sonra Kayseri başkent olmuştur. Eretnaoğlu hükümdarları sırasıyla şöyledir: Alaeddin Eretna Bey; 1335; Gıyaseddin Mehmed Bey; 1352; Alâeddin Ali Bey; 1365; İkinci Mehmed Bey; 1380. Eretna Beyliği ya da Eretna Devleti, Anadolu'nun Moğol istilasına uğramasından sonra, Sivas ve Kayseri merkezli kurulan, 1335 - 1381 yılları arası hüküm süren bir Anadolu beyliğidir. Beyliğin kurucusu Alaeddin Eretna, Uygur kökenli olup, İlhanlılar Devletinin Rûm valisi Timurtaş'a hizmet eden kom İlhanlıların içinde bulunduğu kargaşadan faydalanan Timurtaş, bazı Anadolu beyliklerini işgal ederek bağımsız olma hevesine düştü. Ancak başarılı olamayınca Mısır'a kaçtı. Yerine de Eretna'yı vekil bıraktı. Eretna bey de Anadolu'nun orta kesimlerindeki hâkimiyetini, İlhanlıların içinde bulunduğu karmaşa yardımıyla kuvvetlendirdi. Orta Anadolu'da on dördüncü asırda kurulan bir beyliktir. Anadolu Selçuklu Devleti yıkıldıktan sonra, onun idaresinde bulunan bazı yerler İlhanlıların eline geçti. Anadolu'daki topraklar, İlhanlılar tarafından gönderilen genel valiler tarafından idare edilmeye başlandı. Bu valilerin en kudretlisi ve sonuncusu, Emir Çoban'ın oğlu Timurtaş idi. Timurtaş, vali olarak gönderildiği zaman, hükümdarın naibi olan babasının nüfuzuna güvenip, bağımsızlığını ilan ederek, devlet kurma sevdasına düştü. Ona bu cesareti; sultanın yaşının küçük olması ve Anadolu'nun karışık durumu vermişti. Babası Emir Çoban, büyük bir kuvvetle üzerine gelince, bu sevdadan vazgeçti ve affedildi. Alâeddin Eretna'nın türbesi – Kayseri Timurtaş, kardeşi Dımışk Hoca'nın katli ve babasının Ebû Sâid Bahadır Han ile arasının açılması yüzünden, Anadolu'da fazla kalamayarak, 1328'de Türk-Memluk Sultanı Melik Nâsır Muhammed'e iltica etti. Oraya giderken, kayınbiraderi Eretna'yı vekil olarak bıraktı. Eretna da Ebû Said' e bağlılığını bildirip, Timurtaş'ın yerine gönderilen Büyük Şeyh Hasan'a itaat ederek mevkiini muhafaza etti. Eretna; âlim, hayırsever, ileri görüşlü, cesur bir zâttı. Dînine bağlı olup, ilim adamlarını severdi. Âlimleri meclisine alır, onların karşılıklı konuşmalarını dinler ve fikirlerinden faydalanırdı. Eretna'nın 1352'de Kayseri'de vefat etmesi, Anadolu, Irak ve Suriye'de üzüntüyle karşılandı. Aslen Uygur Türklerinden olan beyliğin kurucusu Alaeddin Eretna, İlhanlı ordusuyla birlikte Anadolu'ya gelen ve *noyan unvanını taşıyan emirlerdendi. İlhanlı Hükümdarı Olcaytu Han'ın 1316'da ölümü üzerine yerine geçen oğlu Ebû Said Bahadır Han, Emîr Çoban'ın oğlu Timurtaş'ı Anadolu valiliğine getirdi. Timurtaş, İlhanlılar'ın nüfuzlu devlet adamlarından olan babası Emîr Çoban'ın 1327'de öldürülmesi üzerine Ebû Said Bahadır Han'dan korkup Memlük sultanına sığınmak için Mısır'a giderken yerine kayınbiraderi Alâeddin Eretna'yı bıraktı. Eretnaoğlu Şeyh Hasan'ın Güdük Minare diye anılan türbesi – Sivas Alâeddin Anadolu valiliğini vekâleten yürüttüğü sırada Ebû Said Bahadır Han bu göreve Celâyirli Büyük Şeyh Hasan'ı tayin etti. Ancak Şeyh Hasan Anadolu valiliğini bizzat üzerine almayıp bağlılığına güvendiği Alâeddin Eretna'yı vekil bıraktı. İbn Battûta bu yıllarda Eretna'nın Aksaray, Niğde, Kayseri ve Sivas'ı Şeyh Hasan adına idare ettiğini, kendisiyle Sivas'ta, eşi Toğa Hatun ile Kayseri'de görüştüğünü bildirir. Alâeddin Eretna, Ebû Said Bahadır Han'a ve onun Anadolu valisi Celâyirli Büyük Şeyh Hasan'a itaat arzederek mevkiini sağlamlaştırdı. Ebû Said Bahadır Han'ın ölümü üzerine (1335), Büyük Şeyh Hasan'ın iyi bir mevki elde etmek amacıyla İran'a dönerken Alaeddin Eretna'yı yerine vekil bırakması siyasî nüfuzunu kuvvetlendirmek isteyen Eretna için iyi bir fırsat oldu ve beyliğin temellerini attı. Aladağ'da Büyük Şeyh Hasan'ı yenen (1337) Demirtaşoğlu Çobanlı Şeyh Hasan'ın kendisine tâbi olması için yaptığı teklifi reddederek (738/1337-38) Anadolu'da idareyi eline aldı. Küçük Şeyh Hasan'ın tehditleri karşısında Kayseri Kadısı Sirâceddin Süleyman'ı Memlük Sultanı el-Melikü'n-Nâsır Muhammed'e gönderip Anadolu'yu onun nâibi sıfatıyla idare etmek istediğini bildirdi. Bunun üzerine Memlük sultanı, Alâeddin Eretna'ya memâlik-i Rûm nâibi olduğuna dair bir belge gönderdi. Alâeddin Eretna adına basılmış altın sikke (İstanbul Arkeoloji Müzesi, Teşhir nr. 2378) Bununla beraber Eretna ile Memlükler arasındaki münasebetlerde zaman zaman soğukluklar olmuş ve bazı Türkmen grupları, özellikle de Dulkadırlı Karaca Bey'in idaresindeki Türkmenler kullanılarak Eretna meşgul edilmiştir. Daha sonra Karaca Bey ile bir anlaşma yapan Alâeddin Eretna Orta Anadolu'ya yöneldi. 1340 yılında Memlük sultanı adına hutbe okunmasına son verdi. Ancak kendisine karşı Türkmen akınları devam edince sultana elçi gönderip tekrar anlaşma yoluna gitti. Ertesi yıl Memluklerle ilgisini kesip bağımsızlığını ilân etti. Önce Sivas, daha sonra Kayseri merkez olmak üzere kendi adına hutbe okutup sikke kestirdi. İlhanlılar'ın görevlendirdikleri kumandan ve valilerin kötü idareleri yüzünden Anadolu'da uzun zamandan beri devam eden anarşiyi kısa sürede önleyerek otoritesini kurdu. Anadolu Selçuklu topraklarının büyük kısmını ele geçirdi. Çobanlı Şeyh Hasan ve onun müttefiki Süleyman Han'a karşı 1343'te kazandığı Karanbük zaferiyle hâkimiyetini sağlamlaştırdı. Çobanlı Şeyh Hasan'ın Aralık 1343'te karısı tarafından öldürülmesiyle bir süre rahatlayan Alâeddin Eretna, ardından onun halefiyle uğraşmak zorunda kaldı ve Çobanlı-Memlük iş birliğine karşı Celâyirli Şeyh Hasan ile ilişkilerini geliştirdi. 1350 yılında Kahire'ye elçi gönderip Sultan el-Melikü's-Sâlih'ten Anadolu nâibi olduğuna dair yeni bir ferman almayı başardı. el-Melikü'n-Nâsır'dan sonra iş başına geçen Memlük sultanlarının zayıf oluşundan ve iç çekişmelerden faydalanıp Memlük hâkimiyetindeki Darende'yi de kendi topraklarına kattı. Alâeddin Eretna adına basılmış altın sikke (İstanbul Arkeoloji Müzesi, Teşhir nr. 2378) Eretna'nın, Karamanoğlu Ahmed Bey'in ölümünden sonra 1350'de Konya'yı da ele geçirdiği anlaşılmaktadır. 753 Muharreminde (Mart 1352) Kayseri'de vefat eden Alâeddin Eretna Köşkmedrese avlusundaki kümbete gömüldü. Öldüğünde Sivas, Kayseri, Amasya, Tokat, Çorum, Develi, Karahisar, Ankara, Zile, Canik, Ürgüp, Niğde, Aksaray, Erzincan, Doğu Karahisar ve Darende onun hâkimiyeti altındaydı. Tecrübeli bir asker ve devlet adamı olmasının yanı sıra dindar, iyiliksever, âdil ve âlim bir hükümdar olan Alaeddin Eretna, bu özellikleri ve sakalının seyrek oluşu sebebiyle halk arasında 'köse peygamber' lakabı ile şöhret kazanmıştır. Alâeddin Eretna'nın üç oğlundan en büyüğü olan Şeyh Hasan Sivas valisi iken Ramazan 748'de (Aralık 1347) çok genç yaşta vefat etmiş ve Güdük Minare adıyla anılan kümbete gömülmüştü. Diğer oğulları Câfer ve Mehmed beyler babalarının ölümü üzerine birbirlerine karşı iktidar mücadelesine giriştiler. İsfahan Şah Hatun'un oğlu olan Mehmed Bey ümera tarafından Gıyaseddin unvanıyla hükümdar ilân edildi. Adına hutbe okutup sikke kestiren Gıyaseddin Mehmed'in yaşının küçük olması ve dirayetsizliği bir süre sonra nüfuzunu kaybetmesine sebep oldu. Kendisini beğenmeyen ümera ve ulemanın baskısıyla 1354'te tahtını terkederek Karamanoğulları'na sığındı. Ondan boşalan tahta yine ümera tarafından bu defa Cafer Bey çıkarıldı ve İzzeddin unvanıyla sultan ilân edildi. Ancak tahtını tekrar ele geçirmek için harekete geçen Mehmed Bey 1355 Nisanında meydana gelen Yalnızgöz Savaşı'nda kardeşi Cafer Bey'i mağlûp etti. Kısa bir aradan sonra Eretnalı tahtına yeniden oturan Mehmed Bey büyük yardımlarını gördüğü Hoca Ali Şah ile mücadeleye girdi ve sonunda onu da bertaraf etti (1358). Mehmed Bey iktidarı döneminde en çok Moğollar'ın sebep olduğu olaylarla uğraştı. Her vesileyle karışıklık çıkaran Moğollar'a karşı giriştiği mücadelede başarısız kalan Mehmed Bey, veziri Kadı Burhâneddin'in bütün gayretlerine rağmen idaresinden ve kendisinden memnun olmayan Hacı Şadgeldi ve Hacı İbrâhim gibi devlet adamları tarafından Sivas'ta öldürüldü (Ekim 1365). Erzincan, Şarkîkarahisar, Bayburt, Samsun, Kayseri, Çorum, Sivas, Tokat ve Aksaray'da kendi adına kesilmiş sikkeleri bulunan Mehmed Bey'in yerine henüz on üç yaşındaki oğlu Ali Bey Alâeddin unvanıyla sultan ilân edildi. Henüz 13 yaşında tahta geçen Alaaddin Ali Bey ülkede nüfuzunu kaybetti. Valiler bağımsız hareket etmeye başladı. Karamanoğulları Kayseri'yi ele geçirdi. Kadı Burhaneddin'in çabalarıyla ülkede istikrar sağlanmaya çalışılsa da başarılı olunamadı. 15 yıl hüküm süren Alâeddin Ali Bey, ikinci defa çıktığı Amasya seferi esnasında vebaya yakalanarak 782'de (1380) öldü. Kayseri'de babası ve dedesinin gömülü olduğu Köşkmedrese avlusundaki kümbete defnedildi. Alâeddin Ali Bey'in yerine yedi yaşındaki oğlu II. Mehmed tahta çıkarıldı. Vezir Kadı Burhâneddin'in de tasvibiyle Selçuklu hânedanından Kılıcarslan kendisine nâib tayin edildi. Ancak bir süre sonra Kılıcarslan ile Kadı Burhâneddin arasında iktidar mücadelesi başladı. Bu mücadele Kılıcarslan ve taraftarlarının ortadan kaldırılmasıyla sona erdi (1381). İktidarı ele geçiren Kadı Burhâneddin aynı yıl Mehmed Bey'in nâibi oldu. Bir müddet sonra da diğer büyük rakibi Amasya Emîri Hacı Şadgeldi'yi ortadan kaldırdı. Böylece iktidarda rakipsiz kalan Kadı Burhâneddin 1381 sonbaharında sultanlığını ilân ederek Eretnaoğulları hâkimiyetine son verdi ve kendi adıyla anılan bir devlet kurdu. Kısa ömürlü ve istikrarsız bir siyasî hayat sergileyen Eretna Devleti az sayıda mimari eser üretebilmiş, farklı etkilerin gözlendiği bu yapılarda da belirli bir senteze ulaşamamıştır. Başka bir deyimle kendine özgü bir 'Eretnaoğlu mimari üslubundan' söz edilemez. Belki de bu yüzden Eretnaoğlu topraklarında, Anadolu Türk mimarisinin en ilginç hatta garip yapılarına rastlamak mümkündür. Eretnaoğulları, Niğde Sungur Ağa Camii, Kayseri Köşk Medrese Hankahı ve Kırşehir Âşık Paşa Türbesi gibi atipik yapılar üretmişler, ancak söz konusu yapılarda gözlenen tasarım ve ayrıntılar uzun ömürlü olmamış, bir defaya mahsus ilginç denemeler olarak kalmışlardır. Eretnaoğlu mimari eserlerinde Anadolu Selçuklu, Azerbaycan-Kafkasya, Memlûk ve Gotik üsluplarının etkileri gözlenir. Bunlardan en önemlisi olan, özellikle plan tiplerinde ve taş bezeme programında ortaya çıkan Anadolu Selçuklu etkisi, egemen oldukları toprakların mirasıyla açıklanabilir. Daha ziyade süslemeyle sınırlı olan Azerbaycan-Kafkasya etkisi de Eretnaoğulları'nın, başkentleri (Tebriz) Azerbaycan'da bulunan İlhanlı Devleti'nin mirasçısı olmalarıyla, ayrıca Azerbaycan-Güney Kafkasya yöresinin mimar ve taşçı ustası 'ihraç' eden bir yöre olmasıyla bağlantılıdır. Diğer taraftan başlangıçta kısa bir süre Memlûk Devleti'ne tabi olan, daha sonra da, Anadolu'da siyasî birliği kurma iddiasındaki Karamanoğulları'na karşı bir denge unsuru oluşturan Memlûkların Eretnaoğlu topraklarında belirli bir kültür nüfuzuna sahip bulundukları söylenebilir. Bu arada Eretnaoğulları'nın güney komşuları olan Memlûk topraklarının, özellikle Suriye'nin, Selçuklu Dönemi'nden beri Anadolu'ya mimar ve sanatçı gönderen bir yöre olduğu unutulmamalıdır. Eretnaoğlu yapılarının en ilginçlerinden olan Niğde Sungur Ağa Camii'nde (1335) gözlenen Gotik mimari ayrıntılar ve süsleme unsurları da büyük bir ihtimalle Kıbrıs kökenli ustaların ürünüdür. Sungur Ağa Camii – Niğde Sungur Ağa Camii, Anadolu'da ilk örnekleri Selçuklu Dönemi'nde üretilmiş olan çok birimli cami tasarımı, ayrıca çifte minareli taçkapı düzeni görülür. Kayseri civarında bulunan ve halk arasında 'Köşk Medrese' olarak bilinen hankah-mezar anıtı (1339) da, XII. yüzyıl sonlarına ait Tarcan Mama Hatun Kümbeti'nin, kökeni Orta Asya'daki Tegiskent kümbetlerine inen ilginç yerleşimini sergilemektedir. Kırşehir'deki Âşık Paşa Türbesi, Azerbaycan ve Suriye-Memlûk etkilerinin hissedildiği asimetrik cephe tasarımı ve mermerden örülmüş soğan kubbesiyle Anadolu Türk mimarisine bir yenilik getirir. Bunun dışında kalan mezar yapıları ise Selçuklu kümbet geleneğini sürdürür. Sungur Ağa Camii'nin minberi Kıble doğrultusunda uzanan bir alanı kaplayan cami kesme taş örgülü kalın duvarlarla kuşatılmıştır. Yapının ana girişi (taçkapısı), her zaman görmeye alışık olduğumuzun tersine, kuzey yerine doğu cephesindedir. Kalenin bu yönde bulunması ve muhtemelen, Selçuklu Dönemi'nden beri kalenin bünyesinde, kasır ya da saray türünden bir yapının yer alması bu tercihte rol oynamış olsa gerektir. Cephenin ekseninden bir miktar sağa (kuzeye) kaydırılmış olan basık kemerli taçkapı, iki yandan kalın minare kaideleriyle kuşatılmış, kaburgalı çapraz tonozla örtülü bir eyvanın gerisindedir. Baninin kümbeti de doğu cephesinin güney kesimine bitişiktir. Halk arasında 'Köşk Medrese' olarak anılan ve bu adla birçok yayında yer alan bu yapının aslında, 13. yüzyılın ünlü Kalenderî şeyhlerinden Evhadeddin Kirmanî'ye (ö.1237) bağlı dervişler için tasarlanmış bir hankah olduğu anlaşılmaktadır. Esasen gerek şehir dışındaki münzevî konumu gerekse de mimari özellikleri dikkate alındığında başlangıçta medrese olarak düşünülmediği anlaşılır. Ne var ki zamanla medrese olarak da kullanılmaya başlanmış, bulunduğu mevkiin adından dolayı 'Köşk Medrese' olarak tanınmış, ancak 1656 yılında, mahkeme kararıyla hankah olduğuna karar verilmiştir. Söz konusu tesis, avlunun merkezindeki kümbetten dolayı aynı zamanda bir mezar anıtıdır. Daha doğrusu bu yapıyı bir hankah-kümbet olarak nitelemek gerekir. Sungur Ağa Camii'nin ahşap kapı kanatları Emîr Seyfeddin Sungur Ağa'nın Kümbeti, banisi olduğu caminin doğu cephesine bitişik olarak inşa edilmiştir. Tamamen kesme taşla örülmüş olan yapıda son onarımlarda epeyce bozulmuş olan ilginç bir polychromie (çok renklilik) dikkati çeker: Kriptayla külâhta sarımtırak, gövdede ise koyu kırmızı renkte taş kullanılmış, gövdenin üst bitimi beyaz mermerden bir kuşakla donatılmıştır. Kümbetin taş bezemeleri, mimarisiyle bütünleşmiş olan ve yukarıda sözü edilen mukarnaslı taban silmesi, sekizgen prizmadan onaltıgen prizmaya geçişi sağlayan mukarnas dolgulu üçgenler, giriş (kuzey) cephesinin mukarnaslı saçak altı silmesi, girişi içeren nişin mukarnaslı kavsarasında toplanmaktadır. Tasarımı ve bezeme ayrıntılarıyla tamamen Selçuklu Dönemi Anadolu kümbetlerinin özelliklerini sürdüren Sırçalı Kümbet tamamen kesme taşla örülmüştür. Yapı kare planlı (8.50 x 8.50 m.) bir kripta üzerine oturur. Kümbetin gövdesi dıştan daire, içten onikigen planlıdır. Çift kollu merdivenlerle ulaşılan giriş kuzeye açılır. Basık kemerli kapıyı barındıran sivri kemerli nişin köşeleri sütunçelerle yumuşatılmıştır. Kemerle bunu kuşatan dikdörtgen çerçeve arasında iki yuvarlak kabara bulunmaktadır. Tamamen kesme taşla inşa edilmiş olan ve Selçuklu geleneğini sürdüren Ali Cafer Kümbeti, kare planlı bir kripta üzerine oturan sekizgen prizma biçimindedir. Güney yönünde, günümüze yıkık durumda ulaşmış olan dikdörtgen planlı giriş bölümüyle donatılmıştır. Beşik tonoz örtülü olduğu tahmin edilen bu bölümün yan (doğu ve batı) duvarlarında birer pencere yer alır. Ziyaret mekânının güney kenarında kapı, doğu, batı ve kuzey kenarlarında birer pencere yer alır. Duvarlar (kenarlar) sağır sivri kemerlerle son bulur. Sekizgen prizmadan kubbe eteğine geçişte, kenarların arasında kalan köşelere yelpaze biçiminde dolgular yerleştirilmiştir. Ziyaret mekânını örten kubbe sekizgen piramit biçiminde bir külâhın altında gizlidir. Dikdörtgen bir alanı (10.00 x 7.50 m.) kaplayan Âşık Paşa Türbesi kendi içinde iki bölümden meydana gelir: Güneyde yer alan, kare planlı ve kubbeli asıl türbeyle bunun kuzeyinde bulunan dikdörtgen planlı ve sivri beşik tonoz örtülü giriş bölümü. Yapının duvarları tümüyle iri kesme taş örgülüdür. Girişin yer aldığı batı cephesinde mermer bloklar, diğer cephelerde kalker bloklar kullanılmıştır. Örgü kalitesinin daha düşük olduğu kuzey, doğu ve güney cephelerinde, kalker bloklarının arasında devşirme mermer parçalarına rastlanır. Ayrıca yapının içinde de devşirme malzemeye yer verilmiştir. Asıl türbenin sekiz dilimli kubbesi de içten kalker, dıştan mermer bloklarıyla örülmüştür. Tuğlanın kullanıldığı tek yer giriş bölümünün tonozudur.

Eretna nedir? Eretna Beyliği nedir? Eretna Devleti nerede kuruldu? Eretna Beyliğini kim yıktı?

ERETNA KELİMESİNİN ANLAMI NEDİR?