İstanbul tarihine damga vuran 11 çiçek motifi

Kanuni Sultan Süleyman zamanında Türkiye'ye Avusturya'dan elçilik göreviyle gelen aynı zamanda lale soğanlarını yurt dışına götüren kişi olarak bilinen Busbecq, 1 Eylül 1555'te yazdığı mektupta; İstanbul'a giden yol üzerinde lale, sümbül, nergis gibi çiçekleri gördüğünü, mevsimin geçmiş olmasına rağmen havaların uygun gitmesi yüzünden bu çiçeklerin açmakta olduğu yazar. Sümbül de, lale gibi soğanlı bir bitkidir. Avrupa'da bilhassa Hollanda'da bir ev fiyatına soğanları satılamamışsa da lalenin etkisini yitirmeye başladığında Osmanlı İmparatorluğu'nda ve Avrupa'da ön plana çıkmıştır. Sümbül hiçbir zaman lale ve gülün önüne geçmemiş, ama edebiyattan güzel sanatlara kadar önde gelen çiçek motiflerinden biri olmuştur. Sümbül divan ve halk şiirinde sevgilinin saçına benzetilir. Baki'nin sümbül kasidesinin dördüncü beyti, divan şairlerinin güzellik anlayışlarından söz edilirken genellikle zikredilen ünlü bir beyittir. Çihre gül sîne semen çeşm-i mukahhal nergis. Hat çemen gonca dehen ca'd-ı mu'anber sünbül. Manisa lalesi denilen anemon çiçeği, özellikle Batı Anadolu coğrafyasında çeşitli renklerde yalın veya katmerli olarak yetiştirilmektedir. Ege, Akdeniz ve Marmara bölgelerinde geniş alanlarda yetişen, hatta yol kenarlında kayalıklar dibinde rastladığımız bir çiçektir. Süsleme sanatlarındaki çiçek motifleri içinde anemon çiçeğine, kitap sanatları bezemelerinde ve çini desenlerine rastlanmaktadır. Bu çiçek, 16. yüzyıldan itibaren kitap sanatlarında yerini almaya başlamıştır. Çini sanatında, genellikle çiçekli büyük panoların yer aldığı bölümlerinde görülen anemon, çiçek demetlerinin içinde laleye benzese de çizgisiyle ayırt edilebilir. Bahar aylarında dikimi yapılan, doğada kendiliğinden de yetişebilen, uzun boyu ile dikkat çeken bir çiçektir. Haziran ve temmuz aylarında çiçek açan hezaren görkemli renkleri ile çok gösterişli bir çiçektir. Mavi, sarı, kırmızı beyaz renkleri ile 20 santime ulaşan başaklar üzerinde yer alan sık çiçeklerle görsel bir zenginliğe sahiptir çiçek dilinde masumiyeti ve düşünceliliği simgeleyen hezeran, 'saray çiçeği' adı ile de anılır. Lale, zambakgillerden yaprakları uzun ve sivri, çiçekleri kadeh şeklinde olan, farklı renklerde çok yıllık ve otsu, soğanlı bir bitkidir. Gül motifinin tasavvuf terminolojisinde Resul-i Ekrem Efendimizi temsil etmesi gibi lale de Allah'ın birliğini sembolize eder. Harflerin rakamsal karşılığı olan ebced hesabında Allah, lale ve hilal kelimelerini oluşturan harflerin aynı olması ve ebced hesabında rakamsal toplamın 66'ya denk gelmesi, bu üç kelimenin tasavvuf literatüründeki ilişkisini ve önemini anlatır. Hatta Anadolu coğrafyasında kullanılan 'işi altmışaltıya bağlamış' deyimindeki 66 rakamının bağlandığı nokta da ebced hesabıdır. Haseki kelimesi, 'sarayda padişahın gözüne ve gönlüne girmiş olan karavuş/cariye anlamındadır. Aynı zamanda Osmanlı Devleti'nde bir görevde eskimiş olanlara verilen bir unvandır.'' Hasekiküpesi çiçeği de, kendisine verilen bu ada uygun özellikler çok yıllık bir bitkidir ve kökü, yıllarla bir yumru haline gelerek toprağa iyice yerleşir. Çiçeklerin çanak yaprakları, yalın veya katmerlidir. Dalın ucundan aşağı doğru sarkan çiçekleri küpeye benzer. Yapraklarının ve çiçeğinin farklı ve gösterişli yapısı ile diğer çiçekler arasında fark edilen değerli bir bitkidir. Orta Asya'dan coğrafyamıza gelen lale mitolojisinde, yaprağın üzerindeki çiğ tanesine yıldırım düşmüş ve alev alan yaprak laleye dönüşmüştür. Lalenin iç bünyesinde kalan siyahlık da yanık izleri olarak yorumlanmıştır. Yine tasavvuf anlayışımızda Allah, lale ve hilal kelimelerini oluşturan harflerde noktalama işareti olmadığı için bizde de lalenin lekesizi makbuldür. Asurluların her sabah göbeğinde su yaydığı için ''Ağlayan Lale'' dedikleri, Osmanlı'da idam cezasının sembolü olarak kullanılan ters laleler, çeşitli kültürlerde yüklenen anlamaları ile önemli bir yere sahiptir. Her dalında üç ila sekiz ters lalenin olduğu, 70-80 cm uzunluğundaki tek bir dal üstünde gelişen bu bitki, mart ve mayıs aylarında ortaya çıkar. Topkapı sarayı Harem Dairesi Gözdeler Taşlığı'na bakan avludaki Çifte Kasırlar Dairesi'nin içini süsleyen çini panolarda, kapı üzerindeki çiçek buketlerinde ve bazı ferman tuğralar bezemelerinde kâğıttan kesme şeklinde ters lale motifi karşımız çıkar. İstanbul'un sanatında yer bulan bu çiçek için, sanat eserlerindeki kullanımından dolayı az görülen bir çiçektir demek doğru olacaktır. Pembe ve mavi çiçekleri ile ekinler arasında tarlaları boyayan peygamber çiçeğinin bir adı da peygamber düğmesidir. Stilize edilmiş halindeki taç yaprakları yüzünden karanfille karıştırılır. Oysa türler arasında hiçbir yakınlık yoktur. Peygamber çiçeği, Sultan Ahmed Camii çinilerinde yer alan karanfil ve lalelerin arasında ve Ayasofya Müzesi I. Mahmud Kütüphanesi'nde çini panodaki karanfillerin altında yer alır. Osmanlı'da çiçek yetiştiriciliğinde nergisin zerrin kadeh denilen yalın kat türünü yetiştirmek çok rağbet görmüştür. Halk arasında günümüzde Nergis olarak adlandırılan bu çiçek, zerrin ismiyle de anılmaktadır. Çinilerde ve duvar resimlerinde sıkça kullanılan zerrin, kitap saylarında da resmedilmiştir. 16. yüzyılda yazılmış olan ve Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde yer alan çiçeklerle ilgili bir kitapta nergis için 'Peygamberin Gözü'' benzetmesi yapılmaktadır. Sufi anlayışında 'Allah'ın gözü üzerinde'' anlamını taşıyan vav harfi gibi nergise de peygamberin gözü anlamı yüklenmiştir. Topkapı Sarayı Müzesi Harem Dairesi'nde yer alan geç dönem bezeme unsurlarında, ahşap üzeri dolap ve oda kapılarında yer alan şükufe çalışmaları içerisinde zerrin karşımıza çıkar. Ayrıca Şükufename'de ise birçok nergis motifi tek tek sayfalarda işlenmiştir. Leylak, ortanca bitkisi gibi soğuk hava şartlarına dayanıklı iç ve dış mekânda kendine yer bulabilen ve yirmiye yakın çeşidi olan bir bitkidir. Yeri geldiğinde boyu iki üç metreye ulaşabilen bu bitkide dikkat çeken bir husus da, kalp şeklinde olan parlak yeşil yapraklarıdır. Leylak motifi 19. yüzyıla ait 1807 tarihli Azade Akar Koleksiyonu'na ait Kur'an-ı Kerim'in sayfalarının kenarlarındaki çiçek buketlerinde de karşımıza çıkar Leylağın, taranan 26 Türkçe divanda sadece 3 beyitte adının geçtiği tespit edilmiştir. Zambak bazı kaynaklarda süsenle karıştırılan güzel kokulu bir çiçektir. Zambak Türk bahçesinin sevilen çiçeklerindendir. 16 yüzyıldan itibaren kitap sanatlarında yarı stilize olarak yer alan zambak motifi, Osmanlı kumaşlarında karanfil, lale ve gül goncalarıyla birlikte kullanılmıştır. Zambak 19. yüzyılda da oldukça kullanılan bir motifimiz olmuştur. Çini sanatında 16. yüzyıldan itibaren yer alan zambak motifi çeşitli kompozisyonlarda karşımıza çıkmaktadır. Türk edebiyatında kendisine yer bulan çiçeklerden olan zambak, uzun boyu ve gösterişli yapısıyla değerlendirilmiş olup edebi örnekleriyle karanfile göre daha azdır. Gül, dünya üzerinde yaşayan insanlara bir noktada temas ettiği için bu çiçeğe yerküremizin çiçeği diyebiliriz. Herhalde lale gibi gül de kâinatta en çok bilinen çiçeklerden biridir. Napolyan'a atfedilen ''Dünya tek bir ülke olsaydı başkenti İstanbul olurdu.'' Sözünden yola çıkarak, gül için de çiçeklerin başkenti yakıştırması doğru olacaktır. Gül, lale gibi çocukluğumuzdan beri İstanbul'u donatan, kokusu ile mest eden rengi ile içimizi açan, şairlere şiirler, yazarlara roman yazdıran bir çiçektir. Tasavvuf alem içinde ''Lale'' nasıl Allah'ı simgeleyen çiçek olarak değer bulmuşssa, ''Gül'' de Peygamber Efendimizi temsil eden çiçek olarak kabul edilmiş ve çiçeklerin sultanı olarak değerlendirilmiştir.

İstanbul tarihine damga vuran 11 çiçek motifi

SÜMBÜL