Barok Mimarisinin Osmanlı Coğrafyasında İntibası

Fransızca'da baroque; İngilizce ve Almanca'da barock olarak adlandırılan barok sözcüğü Portekizce Brocco'dan gelir. Anlamı 'muntazam olmayan inciler' dir. Furetiere'in 1690'da hazırladığı Fransız dilinin ilk sözlüğüne göre 'barok', tam yuvarlak olmayan incileri anlatmakta kullanılan bir kuyumculuk terimidir. Saint-Simon 1711'de garip ve rahatsız edici bir düşünceyi anlatmak için barok sözcüğünü kullanmıştır. Fransız Akademisi sözlüğü de 1694'teki ilk baskısında Furetiere'in tanımlanmasını olduğu gibi benimsemiştir. 1740'taki baskı ise mecazi anlamı benimsemiş olup; düzensiz, tuhaf, eşit olmayan şeklinde tanımlamıştır. Barok 17 ve 18. yüzyıllar arasında Avrupa'da tüm sanat dallarında etkili olmuş bir üsluptur. Barok üslubu, Avrupa'nın özellikle Katolik ülkelerine (İtalya, İspanya, Portekiz, Avusturya, Güney Almanya, Belçika) ve Latin Amerika'ya yayılmıştır. Rönesans'ın toplumsal ve ekonomik bunalımına karşı bir tepki olarak İtalya'da ortaya çıkan barok üslup soyluların kültürel ve sanatsal alanda egemenliğini ilan ettiği bir tarz olmuştur. BAROK'UN ÖZELLİKLERİ Klasiğin sakin ve durgun figürü, barokta hareketlenmektedir. Barok genel olarak simetriye karşı asimetriyi, geometrik biçimlere karşı eğrisel biçimleri, durağanlığa karşı hareketi ön plana çıkarmıştır. Rönesans'taki düz karşılık Barok'ta yerini girinti çıkıntı, cephelerde dalgalanmalara bırakmıştır. Barok üslubu, klasiğin sağlam açık ve kesin hatlı formlarının gevşemesi ve biçimlerin bir kompozisyon içinde erimesi ve birbirleriyle kaynaşmasıdır. Klasiğin sakin ve durgun figürü, barokta hareketlenmektedir. Klasik eserler belli kural ve prensiplere bağlıdır ancak barok kural ve prensipleri reddeder. BAROK MİMARİ VE HEYKEL SANATI Barok üslubu mimari ve heykel sanatını etkilemiştir. Bu üslupta heykel ile mimari yapı birbirine kaynaşmış olarak görülür ve figürlerin hareketleri teatraldir. Bu dönemde yapılan heykeller genellikle şehir meydanlarına, kiliselerin içine, saray bahçelerine, büyük çeşme ve havuzlara süsleme amacıyla yerleştirilmiştir. Heykeller, merdivenler, mimarinin vazgeçilmez ögesi durumunda yapıların içinde ve dışında 'Y' şeklinde düzenlenmiştir. Fransa'da Versailles (Versay), Louvre (Luvr) sarayları, Roma'da Trevi Çeşmesi ile İspanya'daki Compestela (Kompestela) Katedrali bu dönemin tanınmış yapılarındandır. Mermer malzemelerin kullanıldığı bu dönem heykellerinde elbise kıvrımları ışık ve gölgeyi oluşturacak şekilde işlenmiştir. Figürlerin genellikle hareketli bir şekilde verildiği heykellerde, yüz ifadelerinde ve vücut hareketlerinde istenilen duygu başarılı bir şekilde verilmiştir. İtalyan sanatçı ve mimar Gian Lorenzo Bernini Barok üslubunun bir simgesidir. Nanova meydanında yer alan Dört Irmak Çeşmesi de Bernini'nin bu üslupla inşa ettiği önemli bir eserdir. Eser de yer alan çeşmeler dünyanın dört büyük ırmağı olan Nil, Rio de la Plata, Ganj ve Tuna'dan ilham alınarak tasarlanmıştır. Barok mimarisi önce İtalya'da daha sonra İspanya ve Portekiz de yapılan yapılarda görülen bir tarzdır. Almanya ile Fransa'yı daha az ölçüde de İngiltere'deki mimariyi etkilemiştir. Bu dönemde yapılarda bazilika (uzunlamasına) planın yanı sıra oval ve yıldız planlar kullanılmıştır. Mimaride hiçbir dönemde olmadığı kadar çok süslemeye yer verilmiştir. Rönesans mimarisinde görülen düz çizgilere karşılık Barok yapılarında girinti ve çıkıntılar, cephelerde dalgalanmalar görülür. Merdivenlerde oval formlar hâkim olmaya başlamıştır. Gotik mimari özellikle vitraylarıyla ünlüdür. Vitraylarda sarı, kırmızı ve mavi renk ağırlıktadır. Mimari yapıların üst örtülerinde kaburga tonoz ağırlıklı olarak kullanılmıştır. Yuvarlak kemerlerin yerini sivri kemerler almıştır. OSMANLI'DA BAROK ÜSLUP Barok üslubu 18. yüzyıl sonrasında Osmanlı mimarisini de etkilemiştir. Lale devrinde başlayan kıvrımlı şekiller, Osmanlı klasik üslubunun karakterini değiştirmiş, yapılarda ve süslemede Barok üslubunun kıvrımlı şekilleri benimsenir olmuştur. Bunlarda dalgalı yay kemerler, deniz kabukları, kenger yaprakları yeni bir yorumla kullanılmıştır. Lale devri tarzından çok ayrı olan bu yeni üslup, Türk Baroğu diye de bilinmektedir. III. Ahmet zamanından sonra yaygınlaşan ve 19. yüzyılın başlarına kadar süren dönemde camiler, saraylar, çeşmeler sebiller bu üslupta yapılmıştır. Hatta tezhiplerle nakışlarda da bu üslubun etkileri görülmüştür. İstanbul'da inşa edilen Nuruosmaniye, Laleli, Beylerbeyi ve Üsküdar Ayazma Camileri barok üslubunu yansıtan önemli örneklerdir. RESİM VE MÜZİKTE BAROK ÜSLUP Barok resmi hem renk hem de ışık-gölge estetiğine dayanır. Barok, resim sanatını da etkileyen bir üslup olmuştur. Barok mimarisinde görülen bir takım özellikler resim sanatında da tekrarlanmıştır. Yüzeylerin parçalanması ve üzerinde yer verilen ayrıntılar resimde de aynı şekilde benimsenmiştir. Barok resmi hem renk hem de ışık-gölge estetiğine dayanır. Bu dönem resimlerinde konu olarak dinsel ve mitolojik konular, portreler, manzaralar, günlük yaşam işlenmiştir. Mimariyi tamamlayan bir öge haline gelen barok resim sanatında savrulan, uçuşan, hareketli figürler eğri çizgiler (S ve C gibi) oluşturacak şekilde resim yüzeylerine yerleştirilmiştir. Resimlerde özellikle kırmızı, kahverengi ve tonları kalın fırça vuruşlarıyla kullanılmıştır. Annibale Carracci ve Caravaggio bu dönemin önemli ressamlarındandır. Annibale Carracci, Roma'da yer alan Farnase Sarayı galeri tavanını barok üslupla resmetmiştir.