Kutbüddin Şirazi

Doktorluğu esnasında tıp alanındaki otorite isimler olan Razi ve İbn Sina'nın eserlerini okudu. Bu kitaplar Müslüman alimin hayatında büyük bir dönüm noktası oldu. Öncelikle eser hakkında yapılan bütün tercümeleri okumakla işe başladı.

İbn Sina'nın eserini okurken dolduramadığı birtakım boşluklar vardı. Tıp bilgisini en üst dereceye ulaştırmak amacıyla İran'daki Meraga şehrine yolculuğa çıktı.

İbn Sina'nın en kapsamlı tıp eseri olan el-Kanun isimli kitabını daha nitelikli bir şekilde şerh etmek için yolculuğa çıkan Şirazi, burada ilmi eserine büyük katkılar sunacak Nasirüddin-i Tusi'den dersler aldı. Ünlü alim Şirazi'nin tıp, matematik ve felsefe alanında ufkunu oldukça genişletti.

Devrinin en önemli alimleri arasında yer alan Nasirüddin-i Tusi, binlerce kıymetli eseri Moğol istilaları sonucu tahrip olmaktan kurtardı. Bu eserler alimin ileride kuracağı rasathane (gözlem evi) için çok kıymetliydi.

Tusi, İlhanlı hükümdarı Hülagü'nün başdanışmanı olarak kuracakları rasathane için diyar diyar gezdi. Bu gezintiler esnasında Tusi, Şirazi'nin kendisine büyük faydası dokunacağını Hülagü'ye iletmiş ve onu da yardımcısı olarak almayı hükümdara teklif etmişti. Böylece Tusi ile Şirazi arasında yüzyıllar sonrasına bile konu olacak ilmi faaliyetlerin temelleri atılmış oldu.

Tusi, hükümdarı Hülagü'ye astronomi çalışmaları için bir rasathaneye ihtiyaç duyulduğunu iletince çok geçmeden Meraga Rasathanesi kuruldu.

Konevi'den dersler aldığı sırada vezir Süleyman Pervane'nin de takdirini kazanan Şirazi, onun isteğiyle önce Sivas'a ardında da Malatya'ya kadı olarak tayin edildi. Aynı zamanda Sivas'ta bulunduğu yıllarda Gökmedrese'de dersler de verdi. Burada okuttuğu dersler arasında, matematik, astronomi, optik ve bunun yanında dini ilimlerde de yer alıyordu.

Sivas'ta kadı olarak bulunduğu yılların en önemli ürünü astronomiye dair eseri Nihâyetü'l-idrâk fî dirâyeti'l-eflâk'tı.

Şirazi'nin eserleri ve çalışmaları Anadolu'ya aktarılmış ve buradaki ilmi hayata da canlılık kazandırmıştı. İbn Sina'nın el-Kanun isimli eserine yazdığı şerh Anadolu'da yazılan şerhleri etkiledi ve öncü haline geldi.

Hatta öyle ki tıp tahsilinde Ebubekir Razi, İbn Sina gibi otorite isimlerin yanında Şirazi'nin eserleri okutulmaya başlandı.

Anadolu ilmini önemli ölçüde besleyen Şirazi, İlhanlı hükümdarı Argun Han'ın emriyle Anadolu sahillerini gezmiş ve bir Yakın Doğu haritası çizmiştir. Fakat harita günümüze kadar ulaşamamıştır.

Anadolu'da uzun yıllar ikamet eden Şirazi, Hülagü'nün oğlu tarafından Mısır Memlük Sultanı Kalavun'a elçi olarak gönderildi. Bütün yaşamı boyunca ilmi çalışmalarda bulunan Şirazi, yaşamının son dönemlerinde siyasi yönüyle de dikkatleri üzerine çekti.

Neredeyse bütün yaşamını adadığı el-Kanun şerhi için bilgiler toplamaya Mısır'da da devam etti. Bu serüveninden de sonra bir süre Şam'da ikamet etti ve hayatının son yıllarını doğduğu topraklarda İran'da geçirdi. 7 Şubat'ta arkasında bıraktığı büyük bir ilmi mirasla Tebriz'de vefat etti.

Bir filozof ve İslam din alimi olmasının yanında bilim tarihine de adını yazdırmış bir isimdi Şirazi.

Ünlü alim matematik, optik, fizik ve astronomi alanlarında önemli çalışmalar ortaya koydu. Matematiği metafiziği anlamlandırmada bir araç olarak gören Şirazi, bu ilimde gelişmeyi ilmi bir derinlik olarak gördü.

Matematik aynı zamanda Şirazi için asıl alanları olan astronomi ve optik çalışmaları için gerekli olan bir bilimdi. Çünkü optik çalışmalarının üstadı İbn Heysem'den sonra bu bilimin kesintiye uğradığını düşünmüş ve böylece alana yönelmek istemişti.

Optik konusunu da tasavvufi bir görüşle temellendiren Şirazi bu alana büyük bir canlılık kazandırdı. Akla dayanan bilgi yerine sezgiyi temel alan işraki felsefenin ışık kavramını merkezileştirmesi ve varlık kavramıyla ışığın bütünleştirilmesi optik konusuna yeni bir bakış açısı kazandırdı. Nihayetü'l-İdrak isimli eserde optik ile ilgili görüşlerine yer verdi.

Şirazi'nin en hakim olduğu konulardan biri felsefeydi. Şirazi, Gazzali'nin yönelttiği eleştirilerle İslam alemindeki otoritesi sarsılan felsefeyi canlandırmaya çalıştı.

Şirazi, Sühreverdi'nin düşünceleriyle şekillenen işrakiyye ekolünün fikirleriyle ilerledi. İşrakiyye ekolü, bilginin içe doğması, keşf yoluyla bilgiyi edinmedir. Akıl yürütme yerine, dini tecrübe ve keşfe dayalı bir sistemdir. Akılcı meşaiyye ekolünün karşısında yer alır. Şirazi, işrakiyye ekolünün kurucusu olan Sühreverdi'nin öğretileriyle düşüncelerini şekillendirdi.

Şirazi, hocası Tusi ile birlikte ortaya koyduğu görüşlerle son yüzyıllarda yetişen filozofların arasında ayrı bir öneme sahiptir. İbn Sina, Sühreverdi ve İbnü'l- Arabi'nin görüşleriyle sentez ettiği felsefesi, ünlü alimi ayrı bir konuma taşıyan etmenlerdendir.

Şirazi'ya göre bilgi, sözle değil kalbin ve nefsin incitilmesi ile elde edilir. Nefsi soyut bir ışık olarak tanımlar. Böylece varlık-ışık özdeşleştirmesine girişir. Ve bu felsefesine İbn Arabi'nin vahdet-i vücud anlayışını da dahil eder.

Şirazi, musiki alanında da önemli yenilikler ortaya koydu. Günümüz notasında kullanılan bazı kavramlar, Şirazi tarafından oluşturuldu. Bu yenilikteki ilham kaynağı ise tecvid ve kıraat kitaplarıdır. Bu kelimelerden bazıları; med, vakf, sakin, cehr, müşedded, muhtelestir.

Şerhu Hikmeti'l-işrâk. (Şerh). Kum: İntişarat-ı Bidar, [t.y.]

Dürretü't-Tâc li-Ğürreti'd-Dîbâc. Thk. Seyyid Muhammed Meşkeve. İntişarat-ı Hikmet, 1986.
Fethu'l-Mennân fî Tefsîri'l-Kur'ân. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, nr. A1830.
Şerhu Külliyâti'l-Kânûn. (Şerh) Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya Kısmı, nr. 3649-3654.
Nihâyetü‟l-İdrâk fî Dirâyeti'l-Eflâk. Bibliotheque Nationale, nr. 2517/8; British Museum, nr. ADD 7482.
et-Tuhfetu'ş-şâhiyye fi'l-Hey'e. Süleymaniye Kütüphanesi, Cârullah Efendi, nr. 2060/1.
el-Muhtasar fi'l-Hey'e. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih nr. 5302.
Miftâhu'l-Miftâh. Süleymaniye Kütüphanesi, Amcazade Hüseyin Paşa, nr. 394.