Endülüs'ün sürgün Müslümanları: Moriskolar

Morisko, Endülüs medeniyetinin hüküm sürdüğü yıllarda Müslüman olmuş İspanyol kökenli Müslümanlara verilen bir isimdir. Morisko, Ortaçağ'dan beri İspanya'da Müslümanlar için kullanılan Moro adına XV. yüzyılın sonlarında '-isco' ekinin ilâvesiyle türetilmiş bir kelime olup 'Müslümanlara mensup' veya 'Müslümanlardan geriye kalan kişi' anlamına gelir. Büyük çoğunluğu baskı altında din değiştiren Moriskolar İspanyol kaynaklarında, eskiden beri Hristiyan olan halk ile aralarındaki farkı vurgulamak için 'yeni Hristiyanlar' adıyla da geçer. Müslüman Arap orduları 711 yılında Tarık bin Ziyad komutasında Cebeli Tarık Boğazı'nı geçerek İspanya'ya ayak bastığında orada Vizigotlar vardı. Yaklaşık 5 bin kişilik ordusuyla Tarık bin Ziyad, İber Yarımadası'nın içlerine kadar ilerledi. Bu süreçte oradaki halk feodal beylerin ve kilisenin baskısı altında köleleştirilmişti. Müslümanlar, buradaki köylüleri hürriyete kavuşturunca insanlar hızlı bir şekilde İslam'ı seçmeye başladı. Böylece İslamiyet İspanya'da çok hızlı bir şekilde yayıldı ve ortaya Endülüs medeniyeti çıktı. 1492 yılında Endülüs Devleti'nin İspanya Krallığı'na yenilmesinin ardından İspanyollar tarafından 1609 yılına kadar sürecek bir etnik temizliğe girişildi. Burada doğup büyüyen Müslümanlar, büyük bir zulme uğrayarak yerlerinden yurtlarından kovuldu. Büyük çoğunluğu da dinlerini değiştirmeye zorlandılar. 1501 yılında Granada'da, 1502'de ise Kastilya'da çıkan bir kanunla Müslümanlara göç etmek, din değiştirip Hıristiyanlığı seçmek ya da ölüm olmak üzere üç seçenek sundular. Bazıları göç etse de bir kısmı da kalıp gizlice Müslümanlığını devam ettirdi. Zorla Hristiyanlaştırılan bu insanlar, bu süreç içerisinde Müslüman kimliklerini gizlemek zorunda bırakıldı ve bir de Hristiyan kimliği oluştu. İspanya yönetimi, Moriskoların dinlerinden tamamen vazgeçirilip Müslümanları asimile ederek Hristiyanlaştırmak için bir dizi yasağı devreye soktu. Bu amaçla öncelikle İslâmî usullere göre kesimlerin yapıldığı mezbahalar ve kasap dükkânları kapatıldı. Arap isim ve unvanlarının kullanılması, Arapça konuşulması, Arapça kitap bulundurulması, çocukların sünnet ettirilmesi, kadınların tesettüre uygun giyinmesi yasaklandı. Altı yaşından küçük çocukların Hristiyan terbiyesiyle yetiştirilmesi için manastırlara yerleştirilmesi kararlaştırıldı. Bu kararlara uyulup uyulmadığını kontrol etmek ve ihlâllere karşı cezaî müeyyideleri uygulamak amacıyla başta Gırnata (Granada) ve Belensiye (Valencia) olmak üzere Moriskoların topluca bulundukları yerlerde Ortaçağ'ın en karanlık uygulaması olan engizisyon mahkemeleri kuruldu. Bir Morisko'nun Ramazan ayında gündüz vakti kendisine sunulan yemeği yahut herhangi bir günde domuz etini yememesi, cuma günü temizlik yapması veya evini kilitlemesi, çocuklarına Müslüman kültürüne ait isim vermesi, Arapça konuşması, ağzından 'Allah', 'Muhammed' lafızlarından birinin çıkması ve yatak odasında haç bulundurmaması gibi sebepler engizisyon mahkemesine sevki için yeterliydi. Engizisyon, İslami gelenekleri sürdüren Moriskoları yakalayıp cezalandırmak için İspanya'nın dört bir yanında familiar adı verilen 20 binden fazla memur görevlendirdi. Müslümanları ortaya çıkarmak için 'Müslümanları Tanıma' kitapçığı bile çıkardılar. Mahkemelerde kendilerine yüklenilen 'suçu' itiraf eden sanıklar para cezası, mal müsaderesi, kürek mahkûmluğu veya yakılarak öldürülme gibi cezalara çarptırılmaktaydı. Papalık tarafından İspanya engizisyonuna gözlemci olarak gönderilen Rahip Lorenzo, 1481-1517 yılları arasında ülke genelinde 13.000 kişinin diri diri yakılma cezasına mahkûm edildiğini bildirir. Gırnata Moriskoları bu mahkemelerin özellikle dil, örf ve âdetlerle ilgili baskılarını hafifletebilmek için mahkeme aracılığıyla devlete 1543 yılında 120.000, 1555 ve 1558'de 100.000 duka altın vermeyi teklif ettilerse de kabul görmedi. Fakat ne bu mahkemelerin ne de rahiplerin gayretleri Moriskoların asimile edilebilmesi için yeterli oldu. Osmanlı Devleti'nin Kanûnî Sultan Süleyman zamanında Akdeniz'de ulaştığı güç, Endülüs medeniyetinin tekrar canlanacağı ümidiyle Moriskoların Müslüman kimliğine daha sıkı sarılmalarını sağladı. Öte yandan Barbaros Hayreddin Paşa, Turgut Reis, Piyâle Paşa ve Sâlih Paşa gibi Türk denizcilerinin İspanya kıyılarına düzenlediği seferlerle çok sayıda Morisko Kuzey Afrika'ya nakledildi. Cezayir beylerbeyi de onlara silâh ve erzak yardımı yaptı. I.Karlos'un (Şarlken) yerine geçen II. Felipe, bu gelişmeler üzerine asimilasyon faaliyetlerinin daha sıkı uygulanması için 1567'de yeni bir ferman çıkardı. Bu fermanla Moriskoların yaşadığı yerleşim merkezlerine on ikişer Hristiyan ailesinin yerleştirilmesini, üç yıl içinde Arapçayı tamamen bırakarak İspanyolca öğrenmelerini, kadınlarının Hristiyan kadınları gibi giyinmelerini, evlerinde Arapça kitap bulundurmamalarını, kendi müzik ve danslarını icra etmemelerini, çocuklarını kilise okullarına göndermelerini emretti. Fermanın ardından engizisyon mahkemelerinin ve mahallî yöneticilerin baskıları daha da arttı; özellikle Gırnata'da Moriskoların mülkleri ellerinden alındı. Bunun üzerine, II. Felipe'nin Almanya'da Protestanlar ve Hollanda'da Calvinistler tarafından çıkarılan isyanlarla meşgul olmasını da fırsat bilen Gırnata Moriskoları, vaftiz ismi Hernando de Cordova de Valor olan Muhammed b. Ümeyye'nin (Aben-Humeya) önderliğinde 1568'de ayaklandılar. Osmanlılardan da İspanya üzerine bir deniz seferi düzenlenmesini talep ettiler. Fakat II. Selim o sırada Kıbrıs'ın fethiyle meşgul olduğundan ancak Cezayir Beylerbeyi Kılıç Ali Paşa vasıtasıyla bir miktar asker, erzak ve silâh yardımı yapabildi. Yardımın beklenen ölçüde olmaması ve birçok Moriskonun isyandan vazgeçmesi yüzünden hareket bir süre sonra zayıfladı; daha sonra ise Muhammed b. Ümeyye'nin yerini alan Mevlây Abdullah b. Abbo'nun öldürülmesiyle 1571'de isyan sona erdi. İspanyol idaresi, Gırnata ve civarında yaşayan yaklaşık 84.000 Moriskoyu Osmanlılarla ilişkilerini tamamen kesmek amacıyla ülkenin kuzeyindeki Kastilya'nın kırsal kesimlerine sürdü. Cezayirli fakih Venşerîsî, bir soruya karşılık verdiği fetvada Hristiyan hâkimiyetindeki Endülüs halkından gerçekten çaresiz kalanların dışındakilere hicretin farz olduğunu, dolayısıyla takıyye yaparak yaşanamayacağını ifade etti. Hemşerisi Mağrâvî ise 1504 yılında verdiği bir fetvada Moriskoların Hristiyan idareciler tarafından mutlaka yapılması istenen içki içme, domuz eti yeme ve ikonları kutsama gibi fiil ve davranışları kalben haramlıklarından şüphe etmemek şartıyla yapabileceklerini, namazlarını işaret yoluyla kılabileceklerini, abdest almanın imkânsızlığı halinde abdest için sadece niyet etmelerinin yeterli olacağını bildirdi. Moriskolar arasında Mağrâvî'nin bu fetvası daha fazla kabul gördü ve XVI. yüzyıl boyunca İslâm'ın gizlice yaşatılmasında önemli rol oynadı. Engizisyon mahkemelerine ait arşiv belgelerinden, Moriskoların toplu sürgünün başladığı 1609 yılına kadar ibadetlerini şartların uygunluğu ölçüsünde yerine getirmeye çalıştıkları anlaşılır. Namazın cemaatle kılınması ancak küçük gruplar halinde belirli kişilerin evlerinde gerçekleştirilebiliyor, Cuma namazlarının eksikliği gece sohbetleriyle giderilmeye çalışılıyordu. Dinî kitapların elde edilememesi sebebiyle zamanla gençlerin dinî bilgilerinde ciddi bir zayıflama meydana geldi. Ancak Ramazan orucu mutlaka yerine getirilmesine çalışılan bir ibadet olmaya devam etti. Yeni doğan çocuklara İslâmî isim verilmesi Müslüman kimliğini korumanın en önemli unsurlarından biriydi. Bebekler kilisede vaftiz ettirildikten sonra eve getirilir, önce vücudunun tamamı yıkanır, ardından kulağına ezan okunarak adı konulurdu. İbn Ümeyye'nin isyanı Moriskoları şüphe odağı haline getirdi. Aragon ve Belensiye'de yaşayan Moriskoları ile Osmanlılar ve Fransızlar arasında varlığı belirlenen gizli ilişkiler, ayrıca Osmanlıların Fransızlarla birlikte İspanya'ya saldırı hazırlığı içinde olduğu haberi, Moriskoların yeniden ayaklanıp Gırnata'dan Aragon'a kadar olan bölgelerde bağımsızlıklarını ilân edeceklerine dair söylentiler bu şüpheyi daha da kuvvetlendirdi. Diğer taraftan engizisyon gözlemcilerinin hazırladığı raporlar, Moriskolar arasında hakiki mânada bir Hristiyanlaşmanın gerçekleşmediğini ortaya koymaktaydı. Bunun üzerine Moriskoların ya topluca ülkeden sürülmesi, ya evlenme yasağı getirilmek suretiyle tedrîcî olarak soylarının kurutulması, ya da belli yerlerde yaşamaya mecbur tutulmaları şeklinde öne çıkan üç şık üzerinde duruldu. Sonuçta 4 Nisan 1609'da sürgün yolu benimsendi. Valencia başpiskoposu Juan de Ribera da Moriskoların ülkeden sürülmesini destekledi. 1614 yılına kadar devam eden sürgün sırasında İspanya'dan çıkarılan Moriskoların sayısı 300.000'i aştı. Bunların büyük çoğunluğu Fas, Cezayir ve Tunus'a, az bir kısmı Selânik, Belgrad, İzmir, İstanbul, Adana, Şam ve Trablusgarp gibi Osmanlı şehirlerine gitti; bu arada Fransa, İngiltere ve İtalya'ya göç eden küçük topluluklar da oldu. Osmanlı Sultanı I. Ahmed, İngiltere Kralı I. James'e, Fransa kral nâibesi Maria de Medici'ye ve Venedik doçuna birer mektup göndererek ülkelerine gelen Moriskolara iyi davranılmasını ve onların Osmanlı topraklarına gönderilmesinin sağlanmasını söyledi. Cezayir ve Tunus Beylerbeyilerine de Moriskoların himaye altına alınmasını emreden fermanlar gönderdi. Böylece göçmenler devlete ait topraklara yerleştirildi. Beş yıl vergiden muaf tutuldu ve denizcilikten anlayanları donanmada istihdam edildi. Kısa sürede ziraat, ticaret, zenaat, sanat, ilim ve edebiyat alanlarında kendilerini ispat eden Moriskolar, Kuzey Afrika ipek böcekçiliğini ve ipek imalâtını geliştirdiler. Kullandıkları sulama teknikleri ve üretimine başladıkları yeni ürün türleri sayesinde yerleştikleri toprakları verimli birer tarım alanına dönüştürdüler. Yerli halk, su kaynaklarının kanallar vasıtasıyla evlere ve çeşmelere akıtılmasını onlardan öğrendi. Özellikle Tıtvân, Rabat, Selâ ve Tunus birer ticaret, sanat ve edebiyat şehrine dönüştü. Endülüs şehirlerinin geri alınışı sırasında varlıklı ve ilim erbabı Müslümanların büyük çoğunluğu İspanya'yı terk ettiğinden Moriskolar daha ziyade küçük çiftçiler ve zanaatkârlardan oluşmaktaydı Moriskolar özgün müzikleri, folklorları, gelenekleri, matematik, mantık, felsefe alanlarında sahip oldukları birikimleri ve kendilerine has mimari üslûplarıyla içinde yaşadıkları toplumlara önemli katkılar sağladılar.

Arama

Endülüs'ün sürgün Müslümanları: Moriskolar