Gerçekliğin kıyısından kurmacanın dünyasına

Gerçeklik kavramına birçok disiplin tarafından farklı tanımlamalar getirildi. Sanatın doğası incelendiğinde gerçekliğin nasıl konumlandırılacağına dair sorunlar, geçmişten bugüne kadar türlü şekillerde karşımıza çıktı. Picasso 'Sanat bizi hakikate götüren yalandır' der. O halde sanatın yani kurmacayı içine alan her şeyin kendine özgü bir gerçekliği mevcuttur. Edebiyatın merkezinde insanın çevresindeki bütün unsurlarla ilişkisi vardır. Fakat bu ilişki dış dünyanın somut gerçekliğiyle değil, sanatın ve edebiyatın sunduğu imkanlarla kendine özgü gerçeklikle dile getirilir. İşte bu gerçeklik de kurmaca olarak karşımıza çıkar. Kurmaca yani edebi metinlerin her biri… 15 ünlü edebiyatçının az bilinen yönleri Edebiyatçı kurmacayı oluştururken dış dünyadaki gerçekliği kendi duygu ve düşünce dünyasında yeniden şekillendirerek ortaya koyabilir. Eserin yazıldığı dönemin özelliklerinden faydalanmak; roman içerisinde yeni bir gerçekliğin oluşmasına kapı aralar. Bütün sanatların temel problemi gerçekliğin öncelikli konusu 'ne' olduğu ikincisi ise 'nasıl' yansıtılması gerektiğidir. Peki, edebiyatta gerçeklik kavramı zaman içerisinde ne tür değişimlere uğrayarak günümüze ulaşmıştır? Edebiyatta gerçeklik kavramının irdelenmesi Tanzimat dönemine rastlar. 19. yüzyıl edebiyatta birçok yeniliğin ortaya çıktığı, Osmanlı aydınının var olan geleneği sorguladığı bir dönemdi. Bu dönemdeki ilk büyük ciddi eleştiri Namık Kemal'e aitti. Yeni edebiyat için 'edebiyat-ı sahiha' tabirini kullanan Namık Kemal, edebiyatta esas şartın gerçeğe uygunluk olduğu, bundan mahrum sırf şairane hayaller ve lafız sanatlarıyla süslenmiş eserlerin asıl manasıyla edebiyat sayılamayacağı fikrindeydi. Tenkitlerinin bilhassa divan şiirine yönelten Namık Kemal, klasik edebiyatın tabiata ve akla aykırı bir edebiyat olduğunu ileri sürdü. Gerçeklikle bağdaşmayan akıl dışı mazmunların ve imaj sistemlerinin kullanıldığı klasik edebiyat, şaire göre artık kabul edilemezdi. Hatta bu reddetme o kadar ileri boyuta ulaştı ki Namık Kemal bu edebiyatın gerçeğe uygunsuzluğu ve hayali unsurlarla örülü olmasını tablo halinde bir araya getirerek karikatürize etti. Tanzimat dönemi edebiyatının karakteristik özelliği sosyal fayda ve hakikate uygun olma ilkeleri Namık Kemal için de geçerliydi. Eski edebiyat gerçekten 'eski' midir? Tanzimat dönemiyle başlayan edebiyatta değişen gerçeklik algısı, sonraki dönemlerde de hız kesmeden devam etti. Çağdaşı olan diğer edebiyatçıların toplumu eğitme görevini kendilerine büyük bir misyon edindiği böylesine bir dönemde Beşir Fuat, edebiyatta gerçekçiliğin sıkı bir savunucusu oldu. Beşir Fuat 1885'te Victor Hugo başlıklı yayımladığı ilk tenkitli biyografi kitabında hayaliyyun- hakikiyyun tartışmalarının başlamasına öncülük etti. Beşir Fuat, çağdaşı olan Türk yazarlarının istisnasız büyük üstat kabul ettikleri Hugo'yu ve romantizmi tenkit ederek onun karşısına gerçek bir romancı olarak Zola'yı ve natüralizmi koydu. Beşir Fuat'ın ortaya koyduğu eser, Victor Hugo dolayısıyla romantizmi tenkit eden ve natüralizmi Türkiye'de tanıtan ilk kitaptı. Sosyal hayatın divan şiirine yansıdığı beyitler Türk edebiyatçılarının Batı'dan devşirdiği natüralizm' akımı neydi? 'Hayatı, tabiatı, insanı ve olayları olduğu gibi anlatma ve aktarma' şeklinde tanımlanan realizm, Batı merkezli bir akımdı. Temelinde pozitivizm, Fransız ihtilali, akıl ve bilimin öncül kabul edilmesi gibi konular yatıyordu. Realist yazar, eserinin konusunu gerçek hayattan almış ve gözlemlediği gerçekleri kurguya dönüştürmüştür. Çünkü realizm, gerçeğin bilimsel ve objektif bir tutumla yansıtılmasını amaçlar. Dış tabiatın tasviri, mekanın kişi üzerindeki etkisini tüm gerçekliğiyle vermek realizmin ilkelerindendi. Realist yazar dış tabiatın tasvirini, kahramanın gözünden vererek gerçekliği sağlar. Realizm, gerçekliği değiştirerek okuyucuyu yanıltmayı doğru bulmaz. Yazar, kendi duygu ve düşüncelerini ortaya koymaktan çekinir; realitede var olan her şeyi iyi ve kötü yönleriyle tarafsız ortaya koymak sorumluluğunu taşımak zorundadır. 19. asır gerçekliğinde Batı'da aklı bilimin emrine verme, gerçeği bilimle sınırlamak esastı. Hatta öyle ki 'roman yol boyunca sokağa tutulan bir ayna' görevini üstlenmişti. Natüralizm ise realizmin daha radikal bir haliydi. Sanat eserinin doğanın bir kopyası olduğunu savunuyordu. Sanatçı doğayı çok iyi gözlemlemeli ve bir bilim adamı titizliğinde onu eserlerinde işlemeliydi. İşte Beşir Fuat da edebiyatımızda natüralizmin en önemli temsilcisiydi. Gerçek edebiyat fikrinin savunucusu Namık Kemal ise dini yok sayan Batı menşeli gerçekçilik ve akılcılık anlayışını reddeden bir isimdi. Beşir Fuad'ın pozitivizmden hareket ettiği akılcılık düşüncesini kabul etmedi. Gerçekçilik tartışmalarında bir diğer önemli nokta Beşir Fuad'ın Namık Kemal'i hayalcilikle suçlamasıydı. Oysa, edebiyat-ı sahiha kavramıyla gerçeklik iddiasında bulunan Namık Kemal, bunun zıddı bir durumla itham ediliyordu. Türk edebiyatında ilk realist eser olarak kabul edilenler, bütünüyle realizmin ilkelerini yansıtmasalar da realist tasvirler içermeleri yönüyle önemli bir yere sahiptiler. Realizmin ilkelerine göre yazar, kendi duygu ve düşüncelerini ortaya koymaktan çekinir; realitede var olan her şeyi iyi ve kötü yönleriyle tarafsız ortaya koymak zorundaydı. Oysaki Türk edebiyatında ilk realist eser olarak kabul edilen eserler, bütünüyle realizmin ilkelerini yansıtmasalar da bu akımın içerisinde yer almıştı. Bu eserlerden biri de Recaizade Mahmut Ekrem'in Araba Sevdası'ydı. Recâizâde Ekrem, Araba Sevdası'nı 1885 yılında başlayan 'hayaliyyun-hakikiyyun' tartışmasından sonra iyice güçlenen realist akımın etkisi altında kaleme alındı. İlk kez romanda alafranga, hayalperest ve gösteriş meraklısı bir Tanzimat genci olan Bihruz Bey'in hayat macerası çevresinde bu dönemde yetişen alafranga meraklısı köksüz, müsrif tiplerle alay edilmekteydi. Hatta roman bir yönüyle, kahramanı Bihruz vasıtasıyla romantik akımla alay eden bir karakter de göstermektedir. Teknik anlamda eksiklikler olsa da Araba Sevdası gerçekçilik bakımından edebiyatımızda bir dönüm noktasıydı. Araba Sevdası hangi yönleriyle realist bir romandı? Servet-i Fünun dönemine gelindiğinde Halit Ziya realizm çizgisiyle karşımıza çıkan edebiyatçılardan biri oldu. Halit Ziya'ya göre bir yazar gerçeği bütün yönleriyle ele alan ve değerlendiren bir niteliğe sahip olmalıydı. Edebiyatımızda realist eserlere örnek, Nabizâde Nazım'ın Karabibik, Zehra, Ahmet Mithat'ın Müşâhedât, Halit Ziya'nın Mai ve Siyah Aşk-ı Memnu, Mizancı Murat'ın Turfanda mı Yoksa Turfa mı Ebubekir Hazım'ın Küçük Paşa, Hüseyin'in Cahit Hayat-ı Hakikiye Sahneleri adlı kitaplarıydı. Modern romanın öncüsü: Halid Ziya Uşaklıgil Sonraki dönemlerde Hüseyin Rahmi, Refik Halit, Ömer Seyfettin, Yakup Kadri, Reşat Nuri, Halide Edib, Sadri Ertem, Memduh Şevket ve Sabahattin Ali yine realist çizgiyi izledi. Edebiyatımızda gerçekçilik her zaman gücünü koruyan bir çizgi oldu. Yapıtlar genellikle 'gerçekçi' yönleriyle övülürken romantik yapıtlar çoğunlukla değersiz olarak sunuldu. 1940 sonrası edebiyatımızda etkili olan köy romanında Türk köylüsünün sorunları esas alındı. Bu romanların karakteristik özelliklerinden biri köyün ve Anadolu'nun gerçekliğine uygun yazılmasıydı. Bir roman köyü ve köye dair sorunları ne kadar gerçekçi bir biçimde anlatıyorsa o kadar başarılı sayılıyordu. 1950'lerden sonra edebiyatımızda felsefe ve varoluşçuluğun etkisiyle yeni bir gerçeklik oluştu. Bu gerçeklikte artık bireyin iç dünyası esastı, roman sokağa tutulan her şeyi olduğu gibi aktaran bir tür olma vasfından uzaklaşarak farklı misyonlar yüklendi. Bu durum bir nevi gerçekliğin boyut değiştirmesiydi. İkinci Dünya Savaşı gerçeklik algısının farklılaşmasında büyük bir rol oynadı. Bilim, teknoloji ve akılcılık insanlara mutluluk getirmedi bilakis son yüzyıllarda yaşanan büyük olaylar neticesinde tüm bunların insanlığın büyük felaketi olduğu gözlemlendi. Bu sebeple akla ve bilime dayalı gerçeklikten uzaklaşmaya başlayan insanın edebiyatı da yeni gerçekliğinin çizgisinde şekillendi. Varoluşçu felsefenin kurucularından Martin Heidegger 1970'lerden sonra ise edebiyatta kent ve birey olgusu baskın bir şekilde yer almaya başladı. Bilhassa modernist ve postmodernist unsurlarla örülü romanlar karşımıza çıktı. Edebi metinler içerisinde en geniş kurgusal alana sahip alan olması sebebiyle, postmodernizmin izinin sürüleceği en elverişli tür romandı. Postmodernizm edebiyatta hangi yeniliklere kapı açtı? Antik çağlardan modern zamanlara, modern zamanlardan postmodern zamana geçiş sürecinde insanlığın yaşadığı kültürel kodlardaki pek çok değişiklik ve deformasyonlar, kurgu dünyasındaki gerçeklik algısının dönüşerek romanda ifade bulmasına sebep oldu. Modern zamanların bir ifadesi olan roman, modernizmin özelliklerinden sıyrılarak lineer tarihin yaşadığı bu değişim sebebiyle postmodern bir hal aldı. Modernizmle beraber bireye dayatılan 'akılcılık' ve 'keskin gerçeklik algısı' postmodernizmde kırılmaya başlandı. Gerçeklik artık bir 'yansıma' ve kopyadan ibaret değildi. Postmodernizmin gerçekliği, fizik veya metafiziki bir gerçekliği içermiyordu. Sanal dünyayı referans alan sanal bir gerçeklikti. Genel kabul edilebilir bir gerçeklik anlayışı olmadığı için edebi metinler bir oyun havasındaydı. Edebiyatımızda postmodern romanın öncüsü Oğuz Atay'dı. Atay, bilhassa gerçeklik algısında yaptığı büyük değişiklik ile beraber teknik ve kurguda yaptığı yeniliklerle daha öncesinde örneğine rastlanmayan farklı bir roman ortaya koydu. Çok yönlü özelliklere sahip olan Tutunamayanlar, oyuna bulanmış gerçekliğiyle Namık Kemal'in de Beşir Fuad'ın da Halit Ziya'nın da romanlarından ayrı bir şekilde konumlandırıldı. Tutunamayanlar, edebiyatımızda yeni gerçekliğin bir öncüsü olarak yerini aldı. Oğuz Atay'ın ölümsüz eseri Tutunamayanlar'dan iç burkan 100 alıntı Kısacası edebiyatımızdaki gerçeklik algısı, yıllara göre toplumun geçirdiği sosyal, siyasi ve kültürel değişikliklerle edebiyatımızda farklı temsiliyet rollerine sahip oldu.

AKADEMİK

İLAHİYAT

Kur'an

TARİH

EDEBİYAT

SİNEMA

MÜZİK

EĞİTİM

FELSEFE

SOSYOLOJİ

PSİKOLOJİ

GALERİ

LİSTELER

FİKRİYAT TV

ESMA-İ HÜSNA

İSLAM

MÜZİK

FİKRİYAT AKADEMİ

Gerçekliğin kıyısından kurmacanın dünyasına

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE EDEBİYATIMIZDA GERÇEKLİK KAVRAMI